Phim lịch sử là cách gọi chung cho những bộ phim nói về cuộc đời của những nhân vật trong quá khứ. Phim lịch sử bao gồm cả phim về chính sử và dã sử. Phim lịch sử được nhận diện bằng những hình ảnh cổ trang. Thế nhưng, cổ trang chưa đủ để làm nên phim lịch sử. Và thị trường phim đang cạnh tranh gay gắt hiện nay, lại không mấy độ lượng với những nhà làm phim muốn khai thác yếu tố lịch sử trên màn ảnh.
Không ai gọi bộ phim “Phạm Công - Cúc Hoa” là phim lịch sử. Bởi lẽ, Phạm Công - Cúc Hoa là truyện thơ Nôm dài 4.610 câu lục bát, được tác giả Dương Minh Đức Thị sáng tác cuối thế kỷ 18. Tuy nhiên, khi nhà văn Hoàng Phủ Ngọc Phan chuyển thể Phạm Công - Cúc Hoa thành kịch bản phim truyện và được đạo diễn Lưu Bạch Đàn dàn dựng, trở thành bộ phim ăn khách vào năm 1989. Thực tế ấy chứng minh, để có những hình ảnh cổ trang thuyết phục khán giả không phải câu chuyện quá phức tạp. Cho nên, những lời ca thán về khó khăn bối cảnh hay trang phục để làm phim lịch sử, hoàn toàn không hợp lý.
Diễn viên Thành Lộc trong bộ phim “Phượng Khấu”. Cùng thời điểm này có bộ phim lịch sử nổi tiếng không kém là “Đêm hội Long Trì” của đạo diễn Hải Ninh, với dàn diễn viên Thế Anh, Lê Vân, Thu Hà. Bộ phim phản ánh giai đoạn suy tàn của chúa Trịnh cuối thế kỷ 18, giúp công chúng có thêm góc nhìn về vướng mắc giữa Trịnh Sâm và gia đình tuyên phi Đặng Thị Huệ. Sự thành công của bộ phim Đêm hội Long Trì nhờ dựa trên chất liệu có sẵn rất hấp dẫn từ tiểu thuyết của nhà văn Nguyễn Huy Tưởng.
Một bộ phim lịch sử ăn khách khác là “Thiên mệnh anh hùng” của đạo diễn Victor Vũ, đã giành được Cánh Diều Vàng 2012. Bộ phim quy tụ dàn diễn viên trẻ như Vân Trang, Khương Ngọc, Midu, Huỳnh Đông, Kim Hiền... với nội dung xoay quanh thảm án Lệ Chi Viên. Cốt truyện mạch lạc của bộ phim Thiên mệnh anh hùng nhờ dựa theo tiểu thuyết Bức huyết thư của nhà văn Bùi Anh Tấn.
Một trong những cơ sở để có phim lịch sử chính là nương tựa vào những tiểu thuyết lịch sử. Nhiều năm qua, tiểu thuyết lịch sử vẫn xuất hiện đều đặn, với những tác phẩm của các nhà văn như Hoàng Quốc Hải, Trần Thùy Mai, Phùng Văn Khai... nhưng không thấy đạo diễn nào động lòng. Văn chương cũng như điện ảnh, khi phản ánh lịch sử nghĩa là tiến hành giải mã quá khứ. Nếu giải mã đúng phục dựng được lịch sử, còn giải mã sai thành bóp méo lịch sử. Tiểu thuyết lịch sử đã chịu qua thử “lửa” thẩm định của công chúng, mà giới điện ảnh không tận dụng để làm phim lịch sử, thật uổng phí một nguồn tài nguyên quý giá.
Phim lịch sử không cần đắn đo giữa chính sử và huyền sử. Chỉ cần có những thước phim đạt được giá trị thẩm mỹ, chính sử hay huyền sử, không còn là điều đáng bàn cãi. Bộ phim “Khát vọng Thăng Long” của đạo diễn Lưu Trọng Ninh phản ánh cụ thể cuộc đời của Lý Công Uẩn, còn bộ phim “Mỹ nhân kế” của đạo diễn Nguyễn Quang Dũng không nêu rõ giai đoạn nào, nhưng những hình ảnh về nước Đại Cồ Việt của cả 2 bộ phim đều chinh phục người xem.
Hiện nay, có tín hiệu đáng mừng là nhiều đạo diễn trẻ mong muốn được thử sức với phim lịch sử. Đạo diễn Huỳnh Tuấn Anh đã có bộ phim “Phượng Khấu” đề cập đến 7 năm trị vì của vua Thiệu Trị, rất được khán giả yêu thích.
Bộ phim “Quỳnh hoa nhất dạ”nói về Thái hậu Dương Vân Nga.
Với dự án phim lịch sử “Huyết rồng” đang triển khai, đạo diễn Huỳnh Tuấn Anh thổ lộ: “Xu hướng làm phim lịch sử Việt hiện nay chủ yếu là tự phát nên sẽ khó lâu bền. Làm phim lịch sử nếu là tư nhân phải là tập đoàn lớn hoặc là chủ trương chiến lược văn hóa của cả quốc gia. Khi đó, sự đầu tư, quản lý, nguồn kinh phí từ nhà nước sẽ góp phần tạo ra dòng phim lịch sử mang tính chính quy và bền vững hơn. Bây giờ, vì là tự phát nên mọi việc như lên ý tưởng, kêu gọi đầu tư, tự sản xuất, tìm kênh phát sóng… nếu không có đam mê lớn, các bạn trẻ rất khó để theo đuổi đường dài”.
Vì sao Cục Điện ảnh không đầu tư cho phim lịch sử? Bởi lẽ, phim lịch sử không chỉ đơn thuần là sản phẩm giải trí còn là công cụ truyền tải tinh thần dân tộc. Nhiều nhà làm phim tư nhân đã lường trước khó khăn nhưng vẫn đầu tư làm phim lịch sử, như dự án “Trưng Vương” của Trương Ngọc Ánh, dự án “Quỳnh hoa nhất dạ” của Thanh Hằng. Sự mạo hiểm của họ, chỉ có thể giải thích là niềm đam mê.
Nhà sản xuất Trương Ngọc Ánh bỏ ra 40 tỷ đồng cho bộ phim “Trưng Vương” chia sẻ: “Người Việt có sẵn lòng yêu nước và bản sắc, ngay cả những tài liệu cổ sử Hán Nôm, ngôn ngữ tiếng nói, chỉ người Việt giải mã tốt nhất và có trách nhiệm tốt nhất với văn hóa Việt. Yếu tố nước ngoài có thể hỗ trợ kỹ thuật nhưng cốt lõi phải là người Việt Nam. Chúng tôi quyết định phải thực hiện những sản phẩm điện ảnh đa dạng, phong phú và mang lại rất nhiều niềm cảm hứng cho hậu thế. Chúng tôi luôn tin khán giả yêu điện ảnh sẽ luôn sát cánh và ủng hộ chúng tôi”.
Vậy bao giờ chúng ta mới có những bộ phim lịch sử đáng đồng tiền bát gạo? Câu hỏi ấy, thực sự không dễ trả lời. Bằng kinh nghiệm của người từng có bộ phim “Long thành cầm giả ca” được nhiều giải thưởng trong nước và quốc tế, đạo diễn NSND Đào Bá Sơn bày tỏ: “Các hãng phim tư nhân bỏ vốn ra làm phim nên phải tìm đến những đề tài giải trí hợp thị hiếu để mong thu hồi vốn, làm sao bắt họ mạo hiểm làm phim lịch sử. Chúng ta không thể trách họ được. Làm phim lịch sử trăm bề khó khăn. Ngoài thiếu hụt đội ngũ biên kịch giỏi để có kịch bản hay, việc người làm phim lịch sử gặp phải một số phản biện quá khắt khe và săm soi, khiến nhà đầu tư dễ nản chí, không dám bỏ tiền ra làm nữa”.
NSND Đào Bá Sơn nói thêm: “Quả thực, không phải ai cũng làm được phim lịch sử vì buộc phải nghiên cứu, xem xét rất kỹ giai đoạn lịch sử đó. Để thay đổi tình trạng khan hiếm phim lịch sử, Nhà nước cần đặt hàng sản xuất từ ngân sách nhà nước 100% hoặc chí ít 70% kinh phí. Bên cạnh đó, cần có chế độ khen thưởng thích đáng cho các nhà làm phim tư nhân mạnh dạn bỏ vốn ra làm phim về đề tài này mà thành công. Nếu Nhà nước không bỏ tiền đầu tư cần có chế độ khuyến khích họ làm”.
