Gần 80 năm trôi qua, những hiện vật như chiếc micro mạ kền, tờ báo in lito trên giấy thủ công đã nhuốm màu thời gian hay lá cờ đỏ sao vàng thiêng liêng vẫn ở đó, lặng lẽ kể lại câu chuyện về một mùa Thu độc lập, lay động trái tim bao thế hệ.
Truyền đơn - “vũ khí đặc biệt”
Những ngày tháng Tám 1945, Hà Nội, Huế, Sài Gòn ngập tràn truyền đơn, tranh cổ động, báo Cờ Giải phóng, Cứu quốc, Việt Nam độc lập. Bài viết, khẩu hiệu ngắn gọn mà rực lửa ấy trở thành vũ khí tinh thần, khẳng định “toàn dân vùng lên, giành chính quyền về tay nhân dân”. Song hành với báo chí cách mạng, các văn kiện lịch sử như Chỉ thị “Nhật - Pháp bắn nhau và hành động của chúng ta” (3-1945) hay Quân lệnh số 1 (13-8-1945) được coi như mệnh lệnh tổng tiến công, đưa cả dân tộc vào tư thế sẵn sàng.
Dù thiếu thốn, lực lượng tự vệ và nhân dân vẫn chế tạo vũ khí thô sơ: dao găm, giáo mác, bom xăng. Từ Hà Nội, Hải Phòng đến Huế, Sài Gòn, những khí giới bình dị ấy đã góp phần tạo nên sức mạnh áp đảo. Lá cờ đỏ sao vàng tung bay ở Hà Nội ngày 19-8 là dấu hiệu khởi đầu cho cao trào khởi nghĩa giành chính quyền trong cả nước.
Chiếc micro than chì, mạ kền trắng sử dụng trong lễ mít tinh tại Quảng trường Ba Đình ngày 2-9-1945
Theo số liệu hiện nay, Bảo tàng Lịch sử quốc gia còn lưu giữ khoảng 150 loại truyền đơn cách mạng trước tháng 9-1945. Từ cao trào Xô Viết Nghệ Tĩnh, giai đoạn phục hồi 1932-1935, phong trào dân chủ 1936-1939 cho đến tiền khởi nghĩa, truyền đơn luôn là “vũ khí đặc biệt” khẳng định đường lối cách mạng, kêu gọi đoàn kết, khích lệ ý chí nhân dân.
Chiếc micro than chì năm ấy
Quảng trường Ba Đình chiều 2-9-1945, hơn 50 vạn đồng bào sát cánh bên nhau, trong niềm tin và khát vọng. Trên lễ đài, trước khi đọc Tuyên ngôn Độc lập, Chủ tịch Hồ Chí Minh cất tiếng hỏi: “Tôi nói đồng bào nghe rõ không?”. Câu hỏi giản dị qua chiếc micro than chì, mạ kền trắng, vang vọng khắp không gian, gắn kết lãnh tụ với nhân dân. Tiếng hô “Có ạ!” dậy lên như lời thề độc lập, thiêng liêng và bất tử.
Chiếc micro năm ấy hiện được lưu giữ tại Bảo tàng Lịch sử quốc gia, là chứng nhân trực tiếp truyền giọng nói của Chủ tịch Hồ Chí Minh vang khắp Quảng trường Ba Đình. Người trực tiếp chuẩn bị, vận hành hệ thống âm thanh là ông Nguyễn Dực (1921-2000), con học giả Nguyễn Văn Vĩnh, chủ cửa hiệu “Nguyễn Dực radio”.
Chiều 2-9-1945, ông túc trực dưới gầm lễ đài, giữ dòng điện ổn định để tiếng Bác vang xa, từ Nhà thờ Cửa Bắc đến Vườn hoa Cột cờ. Sau này ông viết trong hồi ký: “Chiếc micro trở thành chứng nhân thiêng liêng của lịch sử truyền thanh Việt Nam”.
Cùng với micro, lá cờ đỏ sao vàng tung bay trên Quảng trường Ba Đình sáng 2-9-1945 đã thắp bùng niềm kiêu hãnh và tự hào dân tộc. Ngày nay, lá cờ được trân trọng lưu giữ tại Bảo tàng Hồ Chí Minh, như biểu tượng bất diệt về nền độc lập mà dân tộc đã giành được bằng máu xương. Năm 1945-1946, ngôi nhà số 6 ngõ 319 đường An Dương Vương, phường Phú Thượng, TP Hà Nội (ảnh) của cụ Nguyễn Thị An trở thành điểm dừng chân đặc biệt của đoàn cán bộ từ chiến khu Việt Bắc trở về Hà Nội.
Gia đình cụ Nguyễn Thị An, trong đó có người con Công Thị Thu, đã tận tâm che chở và đón tiếp “cụ già thượng cấp” - vị khách mà sau này là Chủ tịch Hồ Chí Minh.
Tờ báo Đông Phát số 6107
Nếu micro và lá cờ là nhân chứng tại Quảng trường Ba Đình, thì tờ báo Đông Phát số 6107 lại là chứng tích bằng chữ viết, giấy in về thời khắc trọng đại. Với 2 trang in thô sơ trên giấy ngả vàng, tờ báo đã ghi lại trọn vẹn không khí chuẩn bị, chương trình và lời hiệu triệu nhân dân tham gia mít tinh tại Quảng trường Ba Đình.
Ngay trang nhất, dưới dòng chữ in đậm “Việt Nam độc lập muôn năm”, báo kêu gọi toàn thể đồng bào “2 giờ chiều hôm nay” có mặt đông đủ, chỉnh tề hàng ngũ để đón thời khắc Chủ tịch Hồ Chí Minh ra mắt quốc dân và đọc Tuyên ngôn Độc lập.
Đông Phát không chỉ đăng chương trình chi tiết buổi lễ mà còn in cả sơ đồ phân vị trí đứng cho từng giới, hướng dẫn cách hát, hô khẩu hiệu, giữ trật tự. Những thông tin này cho thấy sự chuẩn bị chu đáo và tinh thần đoàn kết của cả dân tộc. Ấn phẩm đặc biệt này hiện được gìn giữ trong kho tư liệu của Bảo tàng Lịch sử quốc gia, là một nguồn sử liệu vô giá về thời khắc khai sinh nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa.
PGS-TS Đỗ Văn Trụ, Chủ tịch Hội Di sản văn hóa Việt Nam, chia sẻ: “Trăm nghe không bằng mắt thấy... đều đọng lại cho người xem cảm xúc lớn”. Quả thực, ngắm nhìn những hiện vật, lắng nghe câu chuyện phía sau, người xem như được trở về mùa Thu năm ấy, mùa Thu của niềm tin, khí phách và ý chí quật cường.
Giữ gìn chúng không chỉ là bảo tồn ký ức, mà còn là cách truyền ngọn lửa yêu nước cho thế hệ mai sau, để tinh thần độc lập năm 1945 mãi là điểm tựa tinh thần trên hành trình dựng xây đất nước.
