Hội tụ văn hóa miệt vườn Cửu Long
Gò Tháp là trung tâm của Đồng Tháp Mười và cái rốn của ĐBSCL. Từ khi đất nước bị thực dân Pháp xâm chiếm cuối thế kỷ 19, Gò Tháp là đại bản doanh cuộc khởi nghĩa oai hùng của 2 lãnh tụ Thiên hộ Võ Duy Dương và Đốc binh Nguyễn Tấn Kiều.
Đến khi quân Pháp tái xâm lược, Gò Tháp lại trở thành hạt nhân căn cứ địa kháng chiến của Nam bộ, với cơ quan đầu não gồm những nhà lãnh đạo nổi tiếng: Tôn Đức Thắng, Lê Duẩn, Phạm Văn Bạch, Ung Văn Khiêm, Trần Văn Trà, Hà Huy Giáp, Nguyễn Văn Vịnh…
Ngoài chính vị và quân sự, Gò Tháp còn là di chỉ khảo cổ học quan trọng về nền văn hóa Óc Eo của Vương quốc Phù Nam hàng ngàn năm trước, đồng thời là địa chỉ văn hóa du lịch tâm linh, sinh thái thu hút đông đảo du khách bốn phương đến chiêm bái miếu Bà Chúa Xứ, miếu Hoàng Cô, chùa Tháp Linh, đền thờ Thiên Hộ Dương và Đốc Binh Kiều.
Làng sen hương thơm ngát bốn mùa với những đặc sản miền sông nước thật quyến rũ. Di tích Gò Tháp đã được Thủ tướng Chính phủ công nhận Di tích Quốc gia đặc biệt từ năm 2012, đang hướng đến danh hiệu Di sản Văn hóa thế giới của UNESCO.
Gồm nhiều gò nhỏ cùng nằm trên một vùng đất pha cát, Gò Tháp có độ cao gần 8m so với mực nước biển. Tư liệu khảo cổ cho thấy Gò Tháp không phải là gò tự nhiên mà là gò đất đắp. Mang hình ảnh tiêu biểu sắc thái cảnh quan Tây Nam bộ, không gian Gò Tháp bao gồm hệ thống kênh rạch chằng chịt cùng hệ sinh thái rừng phát triển mạnh, lưu giữ nhiều trầm tích văn hóa.
Từ di sản quá khứ, Khu di tích Quốc gia đặc biệt Gò Tháp ngày nay hội tụ 3 loại hình: di tích kiến trúc, di tích cư trú và di tích mộ táng. Những kết quả khảo cổ học đã trở thành chỉ dấu vô cùng quan trọng về các phương diện lịch sử, chính trị, xã hội, tôn giáo, kinh tế, nghệ thuật của nền văn minh rực rỡ Vương quốc Phù Nam từ hàng ngàn năm.
Nhận thấy được tầm vóc của di tích Gò Tháp, từ năm 2005 lãnh đạo tỉnh Đồng Tháp đã cho khoanh vùng bảo vệ, lập phương án quy hoạch tổng thể với tổng diện tích khoảng 300ha, về sau mở rộng diện tích 320ha, gồm nhiều khu vực.
Trong đó, khu trung tâm Gò Tháp là nơi bảo tồn văn hóa Óc Eo đã được khai quật, bao gồm các di tích kiến trúc, mộ táng, di tích trưng bày ngoài trời có mái che. Khu văn hóa lễ hội và dịch vụ du lịch có tháp sen, nhà hàng, nhà nghỉ, sân khấu, đua thuyền và các công trình vui chơi giải trí khác.
Khu du lịch sinh thái kéo dài từ phía Bắc và Tây Nam, tái tạo bảo tồn hệ sinh thái động vật vùng ngập nước, xây dựng nơi nghỉ dưỡng cùng các trò chơi dân gian. Khu du lịch văn hóa lịch sử tái hiện hình ảnh xưa và nay của Gò Tháp.
Chuyện về Viễn Vọng Đài và cây trôm di sản
Gò Tháp Mười là gò lớn và cao nhất của khu Gò Tháp, nơi khởi đầu cho việc thăm dò, khai quật di chỉ văn hóa Óc Eo, đặc biệt trong đó có 2 pho tượng thần Vishnu đã được Thủ tướng Chính phủ công nhận là Bảo vật quốc gia. Vishnu là thần bảo tồn, một trong ba vị thần quan trọng nhất của Hindu giáo, được ví là “vị thần bao trùm tất cả”.
Hai pho tượng là hiện vật có giá trị đặc biệt về lịch sử, văn hóa và là cơ sở khoa học thuyết phục nhất để các nhà khảo cổ học xác định di tích kiến trúc cổ Gò Tháp Mười là đền của thần Vishnu thuộc nền văn hóa Óc Eo của Vương quốc Phù Nam chứ không phải chỉ là mộ táng như từng có ý kiến nhận định.
Đền thần Vishnu được cư dân cổ Phù Nam xây dựng, trùng tu, tôn tạo và sử dụng vào đời sống tín ngưỡng, lễ hội trong một thời gian dài, từ thế kỷ thứ 2 đến thế kỷ 12. Xung quanh ngôi đền Vishnu Gò Tháp Mười các nhà khảo cổ còn tìm thấy nhiều di tích khác, như Ao thần, sân lễ hội trước đền và các con đường quanh đền. Trong số 4 kiến trúc Ao thần được phát hiện ở Gò Tháp, có đến 3 Ao thần nằm xung quanh Gò Tháp Mười.
Theo nhà nghiên cứu Võ Thị Huỳnh Như, Ao thần là công trình thường thấy trong các kiến trúc Hindu giáo, để chứa nước sinh hoạt và phục vụ nghi lễ tôn giáo. Ở nước ta, Ao thần từng được phát hiện tại Long An, Tây Ninh nhưng là dạng bàu nước đào sâu xuống đất, chứ chưa có công trình nào được xây bằng gạch, kết cấu chắc chắn như các Ao thần ở Gò Tháp.
Từ thời vua Thiệu Trị nhà Nguyễn, trên đỉnh Gò Tháp Mười có ngôi Tháp Cổ Tự do lưu dân khẩn hoang xây dựng thờ Phật để cầu nguyện cuộc sống bình yên, mùa màng tươi tốt. Tuy nhiên đến năm 1956, sau khi nắm chính quyền ở miền Nam, ông Ngô Đình Diệm đã cho dời chùa đi nơi khác để xây Viễn Vọng Đài, còn gọi Tháp Mười Tầng cao 36m sừng sững giữa đồng bằng bao la, nhằm quan sát khống chế mọi hoạt động của căn cứ địa Đồng Tháp Mười, gây nhiều tổn thất cho các lực lượng cách mạng.
Đứng trước tình hình ấy, quân giải phóng tìm mọi cách phá hủy Viễn Vọng Đài. Vào đêm 4-1-1960, giữa vòng vây bảo vệ chặt chẽ của địch, tổ đặc công Tiểu đoàn 502 anh hùng đã nghiên cứu kỹ địa hình và bí mật đột nhập, dùng 7kg thuốc nổ TNT đánh sập cái tháp 10 tầng Viễn Vọng Đài. Nhờ đó, chiến khu Đồng Tháp Mười mới trở lại nằm trong quyền kiểm soát của cách mạng. Đến nay, những khối bê tông cốt thép còn lại trên Gò Tháp Mười chính là dấu tích của Viễn Vọng Đài uy nghi một thời.
Ngoài ra, Gò Tháp Mười còn có nhiều cổ thụ hàng trăm tuổi, trong đó có cây trôm được vinh danh là Cây Di sản Việt Nam năm 2016. Cây cao khoảng 25m, chu vi thân đo 6,5m. Đây là cổ thụ chứng kiến bao thăng trầm khổ nhục và vinh quang, bi thương và hào hùng của Đồng Tháp Mười.
Có lẽ khi cây trôm vừa lớn lên thì ở đây đã diễn ra cuộc khởi nghĩa oanh liệt của Thiên Hộ Dương - Đốc Binh Kiều những năm đầu chống Pháp xâm lược. Một cuộc khởi nghĩa của “dân ấp dân lân” nồng nàn yêu nước kháng lệnh triều đình nhà Nguyễn nhu nhược để quyết giữ từng tấc đất cha ông trước kẻ thù mạnh hơn mình gấp nhiều lần.
Rồi đến khi quân Pháp tái xâm lược, cây trôm đã chứng kiến những bước chân của chiến tướng Trần Văn Trà nhận lệnh về đây xây dựng căn cứ địa cho Khu 8 và sau đó trở thành “Thủ đô kháng chiến” cho cả Nam bộ giai đoạn 1946-1949.
Suốt cuộc chiến tranh chống Mỹ, cây trôm còn chứng kiến nhiều sự kiện, trận đánh ác liệt ở chiến khu, nhưng mặc mưa bom bão đạn cổ thụ vẫn sừng sững hiên ngang vươn giữa trời xanh. Đất nước thống nhất, cây trôm lại chứng kiến những cuộc thăm dò, khai quật đầu tiên ngay quanh chân mình, để rồi từ lòng đất sâu phát lộ cả nền văn hóa Óc Eo rực rỡ của Vương quốc Phù Nam từ gần 1.500 năm trước.
Cây trôm di sản còn được xem là Cây Thần trong đức tin của những người về Gò Tháp dâng hương tưởng nhớ tiền nhân.
