Kiến trúc dân dụng miền Nam vừa là hiện thân của những gì đã lùi vào lịch sử, vừa là thực tại hiện hữu trong đời sống hôm nay. Tìm về các di sản kiến trúc dân dụng miền Nam cũng là hành trình khám phá bản sắc dân tộc trong một thế giới đang nhân lên vô hạn những mô hình bê tông, cốt thép.
1. Cuốn sách “Tản mạn kiến trúc Nam bộ - Một biên khảo về kiến trúc dân dụng miền Nam (từ cuối thế kỷ 19 đến cuối thế kỷ 20)” do nhóm Tản Mạn Kiến Trúc thực hiện, vừa được Nhã Nam và Nhà xuất bản Thế giới ấn hành. Khi đứng trước quá trình đô thị hóa và không thể nào tránh khỏi sự phá hủy các công trình di sản, nhóm Tản Mạn Kiến Trúc bắt đầu trăn trở có thể làm được những gì cho di sản của đất nước.
Nhóm Tản Mạn Kiến Trúc ra đời như một dự án nghiên cứu và truyền thông độc lập, để lưu trữ những tư liệu về các di sản đang dần biến mất và truyền thông các thành quả nghiên cứu đến với công chúng.
Thiên nhiên phương Nam với nắng, mưa cùng những cảnh sắc núi non, sông ngòi riêng biệt đã góp phần quan trọng tạo nên một lối kiến trúc đặc trưng. Điểm đáng lưu ý hơn cả về mặt thiên nhiên Nam bộ là sự hình thành chằng chịt mạng lưới kênh rạch. Điều này có ý nghĩa đáng kể trong việc quy hoạch nên hệ thống nhà cửa trải dài và mở rộng dọc theo các tuyến đường thủy, khác với kiểu không gian co cụm thành làng xóm khép kín như nhiều nơi khác.
Sự phân bố của thảm thực vật kéo theo sự lựa chọn và sử dụng vật liệu trong xây dựng kiến trúc dân dụng miền Nam. Những cây gỗ lớn trong các cánh rừng miền Đông Nam bộ hay những loại cây gỗ quen chịu nước ở vùng miền Tây được con người khéo léo tận dụng cho các mục đích khác nhau. Cấu trúc các tầng đất được quan tâm trong quá trình làm nền móng, làm sân, bờ tường, hay làm vữa xây dựng. Người ta cũng chú ý đến việc xây dựng các lò sản xuất gạch, ngói và các đồ gia dụng, tập trung ở Chợ Lớn, Đồng Tháp, Bến Tre, Vĩnh Long… dựa trên lớp trầm tích sét phong phú.
Nhà gỗ, hay nhà rường, là một loại hình kiến trúc đạt được mức độ hoàn thiện cao mà những chủ nhân miền Nam đã sáng tạo và xây dựng nên. Là sản phẩm kết tinh những kỹ thuật và quan niệm xây dựng của người phương Nam, ngôi nhà gỗ mang những đặc điểm quan trọng của kiến trúc và văn hóa nơi đây.
Hầu hết những ngôi nhà gỗ còn tồn tại đến nay chủ yếu được xây dựng vào cuối thế kỷ 19, đầu thế kỷ 20. Các ngôi nhà gỗ được xây dựng với quy mô to lớn, nhiều trong số chúng là những dinh thự sang trọng của giới quan lại và phú hộ. Một số nhà nghiên cứu trong quá trình đối chiếu các dinh thự giữa 3 miền đã kết luận các dinh thự tại miền Nam thuộc loại sớm và đặc sắc nhất trên bình diện cả nước.
Điểm độc đáo trong quan niệm cũng như thực tiễn xây dựng của các ngôi nhà gỗ của người phương Nam là tính liền mạch trong chỉnh thể của ngôi nhà. Người phương Nam xưa lại cố gắng tạo ra sự liền lạc, liên thông giữa các thành phần, cố gắng “làm mềm” những đường ranh giới phân chia ngôi nhà với bên ngoài, “làm mềm” đường phân chia giữa các khu vực trong nhà.
Những mái ngói đôi khi được dỡ bỏ một vài viên gạch và thay bằng miếng thủy tinh để lấy ánh sáng mặt trời, cho đến những bức vách ngăn, những ô cửa được để hở cho ánh sáng đổ ngập vào nội thất, hay những tấm rèm cửa linh hoạt cho phép một sự liền lạc từ phòng này sang phòng kia.
2. Bước vào nửa sau thế kỷ 19, xã hội Việt Nam đón nhận và ngày càng chịu ảnh hưởng mạnh mẽ từ văn hóa phương Tây. Người Pháp sau khi chiếm được Nam Kỳ đã tiến hành thiết lập và xây dựng những thành phố mới theo hướng hiện đại, tạo nên những xu hướng xây dựng nhà ở mới. Trong quá trình đó, người Việt đã tiếp thu, học hỏi và lai ghép kiến trúc mới với kiến trúc bản địa để tạo nên một lối chiết trung đầy cuốn hút và độc đáo.
Có 3 xu hướng kiến trúc dân dụng miền Nam trong thời kỳ ấy. Thứ nhất, ngôi nhà gỗ truyền thống được bao phủ bằng một mặt tiền tân thời. Thứ hai, ngôi nhà được xây mới theo khuynh hướng tân thời nhưng mang kết cấu nhà truyền thống. Thứ ba, ngôi nhà hoàn toàn mới theo kiểu phương Tây, nhưng vẫn còn đó những trang trí, nội thất đậm đặc cảm thức địa phương.
Những đặc điểm về kỹ thuật xây dựng của ngôi nhà được các chủ nhân tận dụng tối đa những nét mới mà thế giới phương Tây đem đến và truyền cảm hứng, song họ vẫn không quên điểm tô, hòa trộn những nét riêng mà truyền thống bản địa hàng trăm năm đã in dấu trong họ. Chẳng hạn như những đồ nội thất có kiểu dáng và công năng thời Louis hay Đệ nhị đế chế của Pháp được kết hợp với trang trí bằng xà cừ và gỗ chạm của Việt Nam.
Trong căn nhà của người Việt, dù là nhà gỗ truyền thống hay các kiểu nhà chịu ảnh hưởng phương Tây, các họa tiết trang trí có một vị trí đặc biệt quan trọng. Các họa tiết trang trí của kiến trúc dân dụng miền Nam diễn tả và gợi mở những ao ước, cảm nghĩ, quan niệm về cái đẹp của tiền nhân.
Cụ thể, kiến trúc dân dụng miền Nam có 5 kiểu họa tiết, gồm họa tiết có tính hình học, họa tiết thực vật, họa tiết động vật, họa tiết biến hóa và họa tiết tích truyện. Mỗi loại họa tiết có một ý nghĩa, công năng và mục đích sử dụng khác nhau, nhưng tất cả cho thấy sự trau chuốt, dụng công trong từng đường nét và đưa ngôi nhà trở thành một công trình nghệ thuật đầy sức sống.
Nhóm Tản Mạn Kiến Trúc thổ lộ biên soạn cuốn sách “Tản mạn kiến trúc Nam bộ” với mục đích góp phần làm cho mọi người lưu tâm đến giá trị của các kiến trúc cổ ngày nay đang dần dần mất đi trong cơn lốc của sự hiện đại hóa, nhằm kêu gọi chung tay lưu giữ lại các công trình này.
