Về Mã Đà nhớ “con trời” Lý Văn Sâm

Hành trạng phong phú và kỳ lạ

Cuộc đời Lý Văn Sâm là hành trạng kỳ lạ trong một tính cách kỳ lạ, với sự nghiệp cũng hết sức lạ kỳ của con người tài hoa, tinh thần đại nghĩa sinh từ hào khí núi sông Đồng Nai - không gian văn hóa mang đặc thù riêng. Và nhà văn Lý Văn Sâm chính là một trong những “sản phẩm” tiêu biểu kết tinh từ văn hóa Đồng Nai lẫn Đông Nam bộ.

Nhà văn Lý Văn Sâm (1922-2000) được đánh giá là một trong hai cây bút xuất sắc nhất ở miền Nam giai đoạn 1945-1954. Với tâm thế và nghĩa khí Kòn Trô của “Mã Đà sơn cước” huyền thoại, ông đã có những đóng góp quý giá cho nền văn nghệ kháng chiến miền Nam.

Ở ông hội đủ tính cách điển hình và độc đáo của người phương Nam. Lòng yêu nước với tinh thần Lục Vân Tiên trước bóng đêm ngoại xâm, đã đưa Lý Văn Sâm trở thành người cộng sản tranh đấu hàng đầu trên mặt trận văn hóa. Nhưng bản tính sống độc lập, tự do, phóng khoáng, ẩn dật, bất cần danh lợi vốn hình thành từ lúc còn là cậu bé rừng xanh “thâm u và cao cả”, vẫn chi phối suốt cuộc đời sôi động, phong phú, luôn xê dịch của ông.

Đối với văn chương, Lý Văn Sâm là cây bút đa năng, viết nhiều thể loại: truyện ngắn, truyện vừa, thơ, bút ký, tạp văn, kịch, tuồng cải lương. Cảm hứng từ quê hương văn học ở núi rừng Biên Hòa - Đồng Nai, nhưng sự nghiệp văn chương của Lý Văn Sâm lại chủ yếu gắn liền với Sài Gòn trước đây, nơi ông dấn thân tranh đấu bằng cây bút và khẳng định được tài năng, vị thế của mình trên văn đàn.

Ngược dòng lịch sử văn học trước năm 1945, nếu Lan Khai và Thế Lữ là hai cây bút “chủ soái" về thể loại truyện đường rừng ở miền Bắc, ở miền Nam chỉ có Lý Văn Sâm giữ vị trí độc tôn với những truyện ngắn như: Cây nhị sông Phố, Kòn Trô, Thần Ngư động… Sau Cách mạng tháng Tám, tại Sài Gòn, với tư cách chiến sĩ bí mật tranh đấu công khai trên báo chí, nhà văn Lý Văn Sâm tiếp tục viết lách.

Đây là chặng đường sáng tác mạnh mẽ, sung sức nhất của ông với 35 truyện ngắn, 16 truyện vừa, 11 vở kịch. Trong đó, truyện ngắn tiêu biểu có Thâm u và cao cả, Xác Mu Mi trên núi đá, Răng Sa Mát, Mũi Tổ, Ngăn rạch bắt sấu, Rồng bay trên núi Gia Nhang, Sương gió biên thùy, Nắng bên kia làng; truyện vừa có Chiếc vòng ngọc thạch, Sau dãy Trường Sơn, Nợ nước thù nhà, Đất khách, Nga và Thuần, Vợ tôi người dân tộc thiểu số…

Không chỉ chiếm lĩnh trường văn trận bút Sài Gòn từ năm 1947-1954, sau đó nhà văn, nhà báo Lý Văn Sâm còn tiếp tục dùng ngòi bút tài hoa, dũng cảm của mình trong cuộc đối đầu không cân sức và trực diện với chính quyền bạo lực Việt Nam Cộng hòa. Đỉnh điểm là truyện ngắn Chuông rung trên tháp đổ với nhiều hình tượng ẩn ý của ông đăng trên đặc san Xuân Dân Tộc vào Tết Bính Thân 1956 gây chấn động dư luận.

Cũng vì sức lan tỏa của truyện ngắn Chuông rung trên tháp đổ, Lý Văn Sâm bị kẻ thù bắt giam. Ông cùng hàng trăm đồng chí tổ chức vượt ngục nhà lao Tân Hiệp ở Biên Hòa. Ông may mắn thoát ra chiến khu, trong khi người bạn thân thiết Dương Tử Giang cũng là nhà văn, nhà báo cùng nhiều người khác ngã xuống trước làn đạn truy kích của đối phương. Từ đây, ông trở thành một trong những yếu nhân xây dựng lực lượng văn nghệ giải phóng, giữ nhiều trọng trách, dọc ngang khắp chiến khu miền Đông và Nam bộ cho tới ngày đất nước hòa bình, thống nhất.

“Con Trời” u uẩn giữa rừng xanh

Quê nội nhà văn Lý Văn Sâm ở làng Bình Long, quận Tân Uyên, tỉnh Biên Hòa, nay thuộc huyện Vĩnh Cửu, tỉnh Đồng Nai. Còn quê ngoại ông ở làng Tân Nhuận, quận Tân Uyên, tỉnh Biên Hòa, nay thuộc thị trấn Uyên Hưng, huyện Tân Uyên, tỉnh Bình Dương. Lý Văn Sâm chào đời ở quê ngoại làng Tân Nhuận và gắn bó với nó gần suốt thời ấu thơ. Trong nhiều trang viết ông hay nói tới ngôi làng nhỏ này nằm bên hữu ngạn dòng sông Bé - một phụ lưu của sông Đồng Nai. 

Vì mẹ phải tảo tần buôn bán quanh năm từ quê ra tận tỉnh thành Biên Hòa, Sài Gòn nên bà ngoại trở thành người mẹ thứ hai trong suốt bảy tuổi đầu của Lý Văn Sâm trước khi đến trường.

Phong cảnh núi rừng mênh mông thâm u đầy bí ẩn đã ăn sâu vào ký ức tuổi thơ ông, như sau này nhà văn tự thuật lại trong truyện ngắn tâm đắc Nắng bên kia làng: “Tôi lớn lên giữa một vùng thiên nhiên phóng khoáng, bên những người thân yêu mộc mạc, xa ánh sáng văn minh, xa tiếng nói của thị thành. Và như thế trọn bảy năm. Tâm hồn tôi là tâm hồn của những đứa trẻ nhút nhát run sợ trước cảnh bão tố đè rạp rừng già, thổi tốc mái nhà tranh khiến phần đông người trong xóm nheo nhóc như lũ chim mất ổ”.

Lý Văn Sâm đã được cha mẹ nuôi dạy ăn học với mong ước thành tài. Từ bậc tiểu học đến trung học ông trải qua các trường ở Biên Hòa, Sài Gòn. Sau đó, Lý Văn Sâm dự định ra Hà Nội học, nhưng số phận đưa ông dừng chân ở Huế học Trường Hồ Đắc Hàm. Cảnh sắc thơ mộng sông Hương núi Ngự đã khơi hứng trở lại tình yêu văn chương trong tâm hồn lãng mạn chàng trai núi rừng miền Đông đất đỏ. 

Rời xứ Huế trở về quê nhà, ông được cha giao cai quản lò than ở Trị An. Thiếu vắng bạn bè, xung quanh chỉ cỏ cây, nước non, ghềnh thác. Buồn, cô đơn, cây bút và trang giấy trắng trở thành người bạn tâm tình. Chàng trai lao vào viết và viết để tự giải tỏa nỗi lòng. Viết bằng bản năng, bằng mắt thấy tai nghe giữa thiên nhiên thâm u và cao cả.

Viết bằng trí tưởng tượng thăng hoa “liên tài” với sự trải nghiệm của ký ức u huyền, bí ẩn… Để rồi những trang văn đường rừng ly kỳ xuất hiện quyến rũ bao thế hệ bạn đọc. Trên hết, Lý Văn Sâm đã góp phần làm rạng danh văn hóa Đồng Nai và chính hào khí sông núi quê hương, cùng ký ức tuổi thơ đã hun đúc nên con người, tính cách và sự nghiệp của tác giả Kòn Trô.