Tại hội nghị toàn thể hội viên VASEP năm 2024 tổ chức đây, bà Cao Thị Kim Lan, Ủy viên Ban chấp hành VASEP, Giám đốc CTCP Thủy sản Bình Định (BIDIFISCO), đã có chia sẻ về những cơ hội mà ngành cá ngừ đang có, những thách thức mà ngành đang phải đối mặt, nhất là những “nút thắt” về vấn đề nguyên liệu, đồng thời nêu ra những kiến nghị để tháo gỡ khó khăn cho ngành.
Theo đó, cách đây 10 năm, Việt Nam chỉ đứng thứ 8 trên bản đồ xếp hạng các quốc gia XK cá ngừ thế giới, nhưng tới năm 2023 Việt Nam đã trở thành nước XK cá ngừ lớn thứ 5 xét về kim ngạch, chỉ sau Thái Lan, Ecuador, Tây Ban Nha và Trung Quốc.
Đặc biệt, 1 mốc đáng ghi nhận là kỷ lục 1 tỷ USD XK cá ngừ năm 2022 cho thấy tiềm năng phát triển của ngành chế biến và XK cá ngừ Việt Nam. Tính tới cuối tháng 5, XK cá ngừ đạt 386 triệu USD, tăng 22%, ước nửa đầu năm đạt 457 triệu USD. Các DN kỳ vọng rằng, có thể năm 2024, cá ngừ Việt sẽ có cơ hội quay lại mốc 1 tỷ USD nếu những bất cập về vấn đề nguyên liệu được tháo gỡ.
Theo bà Lan, trong cơ cấu giá trị XK cá ngừ những năm gần đây, có tới hơn 50% giá trị được tạo ra từ nguồn nguyên liệu nhập khẩu do khai thác trong nước không đáp ứng đủ nhu cầu cho chế biến XK và không ổn định.
Nói về vấn đề nguyên liệu trong nước, nhiều DN trong ngành cá ngừ đều phản ánh là thực sự khó làm giấy xác nhận nguyên liệu (S/C). Dù DN đã tăng cường làm việc với các đầu mối và kiểm tra kỹ lưỡng, nhưng vẫn vô cùng thấp thỏm sau khi đã chốt mua xong nguyên liệu
Có nhiều lý do khiến các DN mua nguyên liệu xong không được cấp S/C do một số vấn đề ở các khâu phía trước mà DN rất khó để biết rõ, như vấn đề xác nhận điều kiện ATTP tàu cá hay vấn đề tàu cá khai thác ở vùng biển không đúng quy định. Dù những tàu cá này vẫn được phép ra khơi khai thác bình thường, được kiểm tra & cho phép cập cảng bình thường.
Hay một tình trạng xảy ra trong 2-3 tháng nay là khá nhiều các tàu cá lắp đặt hệ thống giám sát qua mạng VNPT bị lỗi liên tục làm cho tàu cá mất kết nối giám sát hành trình từ 6 tiếng trở lên, có tàu mất đến 2-3 ngày đã ảnh hưởng trực tiếp đến khâu làm giấy S/C của DN.
Cũng theo bà Lan, các DN cá ngừ đã cùng VASEP chủ động việc nghiên cứu để tuân thủ tốt Nghị định 37/2024 mới ban hành và có hiệu lực tháng trước. Tuy nhiên, các DN hết sức băn khoăn và quan ngại khi thấy một vài quy định tại Nghị định 37 còn chưa phù hợp, thiếu khả thi và sẽ có những tác động tiêu cực đến sản xuất và XK bình thường của ngành cá ngừ.
Đó là quy định kích thước tối thiểu cho phép khai thác cá ngừ vằn những 500mm là hoàn toàn không phù hợp với thực tế. Size 500mm trở lên chỉ chiếm tỷ lệ trung bình 5-7% trong các lô khai thác ngừ vằn hiện nay, tiêu chuẩn thương mại quốc tế bình thường hiện nay nhỏ hơn rất nhiều, và đặc biệt chưa thấy quốc gia nào quy định cấm khai thác ngừ vằn nhỏ hơn 500mm, Ủy ban Nghề cá Trung Tây Thái Bình dương (WCPFC) cũng chưa có bất cứ báo cáo hay thông báo nào rằng cá ngừ vằn bị khai thác quá mức hay quy định khai thác theo size cỡ.
Quy định này sẽ khiến từ ngư dân phải thay đổi lưới có kích thước mắt lưới đáp ứng, các tổ chức QL cảng cá thêm tiêu chí “ngư cụ” vào phần kiểm tra cấp phép xuất bến-cập bến, và các DN thì sẽ không có nguồn nguyên liệu ngừ vằn để thu mua sản xuất XK.
Đó là quy định “Không trộn lẫn nguyên liệu thủy sản có nguồn gốc từ khai thác nhập khẩu với nguyên liệu thủy sản có nguồn gốc từ khai thác trong nước vào cùng một lô hàng xuất khẩu”.
Trước hết, DN không thấy định nghĩa “trộn lẫn… trong cùng 1 lô XK” trong các văn bản pháp lý liên quan (từ Luật Thủy sản đến Nghị định 37), nên các DN ngành hàng cá ngừ rất lúng túng và hoang mang ở điểm này. Không rõ lắm mục đích quản lý ở đây là gì, khi nếu là vì quản lý vi phạm IUU (không được đánh tráo, trộn lẫn các SP vi phạm IUU) thì lại rất vướng mắc khi DN đã kiểm soát tốt nguồn gốc, hồ sơ của từng loại nguyên liệu không vi phạm IUU.
Thực tế trong giao thương quốc tế xưa nay, việc ghép container (các thùng hàng hóa khác nhau) hoặc trộn nhiều loại sản phẩm khác nhau trong một sản phẩm đặc thù là việc hết sức bình thường khi mà DN luôn có hồ sơ và kiểm soát tốt từng loại SP khác nhau.
Liên quan đến nguyên liệu nhập khẩu để chế biến xuất khẩu, bà Lan cho rằng gần đây Việt Nam đã ban hành một số quy định mới có liên quan tới việc quản lý nguồn nguyên liệu NK. Điển hình là QĐ 5523 ký ngày 21-12-2023 của BNN&PTNT và Nghị định 37/2024 của Chính phủ trong đó có một số quy định và yêu cầu mới liên quan tới nhập khẩu nguyên liệu để xuất khẩu vào EU và NK nguyên liệu bằng container.
Các DN hiểu rằng các quy định này là để đáp ứng các yêu cầu về quản lý nhà nước cũng như đáp ứng yêu cầu của các thị trường, DN rất đồng hành và tuân thủ. Tuy nhiên, những quy định mới cũng đã gây tác động không nhỏ tới các nhà cung cấp, gây tâm lý e ngại khó đáp ứng được khi phát sinh thêm nhiều yêu cầu về mặt chứng từ có liên quan.
Do vậy, các DN mong các cơ quan chức năng trong thực thi các yêu cầu mới cần linh hoạt, vừa có thể đáp ứng yêu cầu của thị trường vừa tránh gây tác động khó khăn thêm đối với các nhà cung cấp để hạn chế và ngăn ngừa chuỗi cung ứng nguyên liệu không còn "cập bến" vào Việt Nam mà dịch chuyển về lại Thái Lan, quay lại thời kỳ 10 năm trước đây.
