Ngày 29/11/2022, Di sản Nghệ thuật làm gốm của người Chăm được UNESCO ghi danh vào Danh sách Di sản Văn hóa Phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp của nhân loại.
Việc UNESCO ghi danh Nghệ thuật làm gốm của người Chăm là thêm một sự khẳng định ý nghĩa về những bản sắc văn hóa của cộng đồng các dân tộc Việt Nam trong kho tàng chung của Di sản Văn hóa Nhân loại. Đây là niềm tự hào, khẳng định giá trị của Di sản Văn hóa Việt Nam; đồng thời, đặt ra trách nhiệm, thử thách đối với các cấp, các ngành, cộng đồng cư dân sở hữu Di sản.
Hai tỉnh Bình Thuận và Ninh Thuận - nơi có Di sản Nghệ thuật làm gốm của người Chăm, đã và đang đẩy mạnh thực hiện các giải pháp bảo tồn, phát huy Di sản gắn với phát triển du lịch cộng đồng.
Thổi hồn cho đất
Là nghề thủ công truyền thống, nghề làm gốm của người Chăm ở Ninh Thuận và Bình Thuận độc đáo ngay từ cách chọn, xử lý nguyên liệu cho đến cách thức tạo hình khối, hoa văn, phơi và nung sản phẩm. Tất cả đều thể hiện tính sáng tạo và sự tỉ mỉ, công phu của người thợ làng nghề.
Theo các chuyên gia nghiên cứu văn hóa Chăm, nguyên liệu chính làm nên sản phẩm gốm Chăm là đất sét, giống như nhiều làng nghề gốm khác, song được người thợ làng nghề xử lý qua khá nhiều công đoạn.
Đất làm gốm được lấy từ vùng “Nu Lanh” - cánh đồng cạnh sông Quao, giáp thôn Hiếu Lễ, xã Phước Hậu, huyện Ninh Phước. Đất ở đây có độ mịn, dẻo, cát cũng rất mịn, hạt nhỏ li ti. Đất sét chỉ được lấy một năm một lần, mỗi lần kéo dài nửa tháng.
Đến mùa lấy đất, mọi người đem đất về trữ sẵn ở nhà để dùng cho cả năm. Người thợ sau khi lấy đất sét nguyên liệu về phải phơi khô, đập nhỏ sau đó đem ủ qua đêm với lượng nước vừa đủ. Sáng hôm sau, đất sét đã ủ đem trộn với cát mịn rồi nhào nặn thật nhuyễn trước khi tạo hình sản phẩm gốm.
Nguyên liệu độc đáo, cách thức tạo hình sản phẩm rất công phu. Mỗi người thợ gốm thực sự là người “thổi hồn” vào đất, gửi gắm những thông điệp về văn hóa, phong tục, tập quán, nét sinh hoạt của cộng đồng người Chăm qua từng sản phẩm.
Người thợ gốm Chăm ở làng Bàu Trúc không dùng bàn xoay khi tạo hình khối cho sản phẩm mà vừa đi giật lùi vòng quanh chiếc trục đặt khối đất sét, vừa đều tay xoa, vuốt để tạo hình sản phẩm. Cách nhào nặn gốm trên bàn kê cố định mà không dùng bàn xoay là một kỹ thuật đặc biệt của người thợ gốm Chăm.
Đến khi thành hình hài thô, người thợ chà láng sản phẩm bằng cách quấn tấm vải nhỏ thấm nước vào bàn tay, từng ngón tay xoa đều để tạo cạnh, tạo hình răng cưa, khắc vạch, sóng nước, hoa văn lên bề mặt sản phẩm. Sản phẩm đã được tạo hình xong sẽ phơi cho khô mặt rồi mới đem nung. Sau khi tạo hình khối, hoa văn, gốm được đem phơi và nung ngoài trời, ở nhiệt độ khoảng 500-600 độ C.
Gốm nung xong còn nóng sẽ được vẩy lên một loại nước từ trái thị hoặc vỏ hạt điều ngâm để tạo nên những vết loang. Vì thế, mỗi sản phẩm đều thể hiện tài năng sáng tạo riêng của người thợ gốm, không hề bị trùng lặp, đơn điệu.
Sản phẩm gốm Chăm từ các làng nghề Bàu Trúc và Bình Đức rất đa dạng, phong phú. Trong đó, làng gốm Bàu Trúc có các sản phẩm gốm sử dụng trong đời sống hằng ngày như nồi cơm, nồi hấp bánh, ấm nước, lu nước. Bên cạnh đó, làng còn có sản phẩm gốm gắn với đời sống văn hóa, tâm linh, sản phẩm gốm mỹ nghệ như mâm lễ, lư lửa, tượng, tháp, đèn trang trí, đồ lưu niệm…
Bảo tồn Di sản Nghệ thuật làm Gốm
Tự hào với di sản được ghi danh, nhìn nhận thực tế, nhiều chuyên gia, nhà quản lý trăn trở như nhiều ngành nghề thủ công truyền thống khác, nghề làm gốm Chăm đang gặp không ít thách thức. Hiện nay, do tác động cơ chế kinh tế thị trường, khoa học và công nghệ phát triển, làng nghề đối mặt với nhiều khó khăn về thị trường tiêu thụ, giá thành sản phẩm, thu nhập từ làm gốm…
Tại xã Phan Hiệp, huyện Bắc Bình, tỉnh Bình Thuận - nơi có làng gốm Chăm Bình Đức, hiện có trên 40 hộ người Chăm còn duy trì nghề gốm. Nghề cần được duy trì và phát triển qua nhiều thế hệ nhưng thực tế nhiều nghệ nhân đã cao tuổi, lớp trẻ có người chưa đủ đam mê “sống chết” với nghề. Vì vậy, việc tổ chức truyền dạy, nâng cao tay nghề cho thợ trẻ, đồng thời “tiếp lửa nghề,” tình yêu, lòng say mê với nghề gồm truyền thống là rất cần thiết.
Ông Bùi Thế Nhân, Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Bình Thuận, cho biết tỉnh triển khai Đề án Bảo tồn và Phát triển nghề Gốm truyền thống của người Chăm ở Bình Đức với nhiều mục tiêu cụ thể như tăng tỷ lệ hộ gia đình duy trì nghề gốm từ gần 11% năm 2021 lên hơn 15% vào năm 2030; tăng tỷ lệ số nghệ nhân duy trì nghề gốm từ gần 12% năm 2021 lên hơn 16% vào năm 2030.
Các cấp, ngành cùng với người dân làng nghề, doanh nghiệp nỗ lực mở rộng, tìm kiếm, mở rộng thị trường cho sản phẩm gốm. Địa phương và các ngành liên quan quy hoạch, cải tạo, nâng cấp cơ sở hạ tầng, đảm bảo vệ sinh môi trường làng nghề xanh, sạch, đẹp. Đồng thời, chọn địa điểm có diện tích, không gian phù hợp tại làng Bình Đức để đầu tư xây dựng Nhà trưng bày sản phẩm gốm, kết hợp trình diễn nghệ thuật làm gốm và các loại hình nghệ thuật truyền thống của người Chăm; qua đó vừa bảo tồn văn hóa Chăm vừa phát triển các tour, tuyến du lịch.
Bà Trượng Thị Gạch ở Hợp tác xã gốm Chăm Bàu Trúc, tỉnh Ninh Thuận, dù đã lớn tuổi nhưng vẫn giữ nghề truyền thống. (Ảnh: Công Thử/TTXVN)
Vào đầu tháng 11 vừa qua, Bảo tàng tỉnh Bình Thuận phối hợp với Ủy ban Nhân dân xã Phan Hiệp tổ chức lớp truyền dạy kỹ thuật làm gốm truyền thống của người Chăm cho trên 30 học viên là những thợ trẻ làng nghề Bình Đức.
Là một trong những nghệ nhân tham gia truyền dạy, bà Đơn Thị Hiệu cho biết cùng với làng gốm Chăm Bàu Trúc, làng gốm Bình Đức còn bảo lưu khá nguyên vẹn về kỹ thuật, phương thức làm gốm theo lối thủ công truyền thống từ xưa. Những năm gần đây, số gia đình, nghệ nhân duy trì nghề gốm truyền thống ngày càng giảm. Các nghệ nhân ngày càng lớn tuổi. Việc truyền dạy, lưu giữ nghề là rất cần thiết.
Tại tỉnh Ninh Thuận, làng gốm Chăm Bàu Trúc hiện có 2 hợp tác xã và 11 cơ sở sản xuất, kinh doanh gốm cùng khoảng 300 hộ dân gắn bó với nghề làm gốm. Huyện Ninh Phước - nơi có làng nghề đang tập trung triển khai Đề án bảo tồn và phát triển làng gốm Chăm Bàu Trúc, tiếp tục huy động nguồn lực đầu tư hoàn thiện cơ sở hạ tầng, đào tạo nghề cho thế hệ trẻ, chú trọng bảo tồn gắn phát triển du lịch.
Huyện Ninh Phước tiếp tục hỗ trợ các cơ sở, hợp tác xã sản xuất, kinh doanh gốm ở Bàu Trúc đẩy mạnh ứng dụng công nghệ thông tin trong quảng bá sản phẩm, tiếp nhận đơn hàng online và gửi sản phẩm đi các tỉnh, thành phố, kể cả ra nước ngoài, giúp người dân làng nghề yên tâm bảo tồn nghề truyền thống và thực sự sống được với nghề.
Từ khi nghệ thuật làm gốm của người Chăm trở thành Di sản Thế giới cần bảo vệ khẩn cấp, công tác tuyên truyền về bảo tồn và phát huy giá trị của nghề gốm đã được tăng cường. Nhiều bạn trẻ cũng đã quan tâm học nghề gốm truyền thống.
Phát triển du lịch gắn với Di sản Nghệ thuật gốm Chăm
Ông Hà Văn Siêu, Phó Cục trưởng Cục Du lịch Quốc gia Việt Nam, khẳng định thực tế minh chứng Di sản Văn hóa tạo sức hấp dẫn vô cùng cho điểm đến du lịch. Di sản Văn hóa là động cơ, là duyên cớ thôi thúc chuyến đi, là môi trường tương tác và là những trải nghiệm đáng giá cho du khách, trở thành tài nguyên, nguồn lực chiến lược cho phát triển du lịch. Chính sức cuốn hút ấy của Di sản Văn hóa sẽ tạo nên những “làn sóng” đầu tư vào du lịch di sản.
Xác định Di sản Nghệ thuật gốm Chăm là tài nguyên quý phát triển du lịch, hai tỉnh Ninh Thuận và Bình Thuận triển khai nhiều giải pháp, tăng sức hút cho du lịch địa phương nói riêng, du lịch duyên hải Nam Trung Bộ nói chung.
Trong chiến lược phát triển của tỉnh, du lịch là một trong những nhóm ngành trụ cột và đang hướng đến trở thành ngành kinh tế mũi nhọn. Ủy ban Nhân dân tỉnh đã phê duyệt Đề án Phát triển Du lịch giai đoạn 2021-2025, tầm nhìn đến năm 2030, nhằm xây dựng Ninh Thuận trở thành điểm đến hấp dẫn trong chuỗi du lịch của cả nước, nhất là khu vực Duyên hải miền Trung.
Người thợ làm gốm ở làng Chăm Bàu Trúc, tỉnh Ninh Thuận, miệt mài tạo tạo ra sản phẩm truyền thống. (Ảnh: Công Thử/TTXVN)
Tỉnh tập trung phát triển 4 sản phẩm du lịch đặc thù gồm du lịch nghỉ dưỡng trải nghiệm biển, du lịch nông nghiệp công nghệ cao, du lịch sinh thái gắn với Khu Dự trữ sinh quyển Núi Chúa và du lịch văn hóa, đặc biệt là Di sản Văn hóa Chăm.
Để phát triển du lịch gắn Di sản Văn hóa Chăm, nhất là ở các làng nghề, như làng gốm Bàu Trúc, tỉnh Ninh Thuận, đầu tư đồng bộ hạ tầng du lịch thiết yếu, lắp đặt biển chỉ dẫn vào làng nghề; vận động các doanh nghiệp tham gia đầu tư các dịch vụ du lịch vào điểm thăm quan. Tỉnh vận động các hộ dân nâng cấp cơ sở vật chất hiện có. Địa phương và ngành chuyên môn hỗ trợ, hướng dẫn người dân từng bước nâng cao tính chuyên nghiệp trong quản lý, khai thác sản phẩm du lịch, chú trọng duy trì, phát triển sản phẩm truyền thống để thu hút du khách.
Theo Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Ninh Thuận Nguyễn Văn Hòa, một trong những tuyến du lịch phổ biến của du lịch Ninh Thuận chính là tuyến du lịch gắn với các điểm đến nổi bật như tháp Pô klong Garai, làng gốm Chăm Bàu Trúc, làng nho Thái An, đồng cừu An Hòa, biển Cà Ná, đồi cát Nam Cương, vịnh Vĩnh Hy… Làng gốm Bàu Trúc cũng đã thành lập Ban Du lịch cộng đồng, xây dựng các nhóm phát triển sản phẩm như nhóm ẩm thực, nhóm nghệ nhân, nhóm văn nghệ, nhóm tìm hiểu văn hóa Chăm, mang đến cho du khách nhiều trải nghiệm gắn với làng nghề.
Với tỉnh Bình Thuận - địa phương đăng cai Năm Du lịch Quốc gia 2023, tỉnh đặc biệt coi trọng phát huy giá trị của các Di sản Văn hóa để vừa góp phần bảo tồn, vừa tạo sự đa dạng cho sản phẩm du lịch.
Theo Chủ tịch Hiệp hội Du lịch tỉnh Bình Thuận Nguyễn Văn Khoa, xu thế khám phá, trải nghiệm làng nghề đang trở thành hoạt động du lịch hấp dẫn, mang lại hiệu quả kép, phát huy giá trị văn hóa vừa mang lại lợi ích kinh tế-xã hội. Các doanh nghiệp lữ hành đưa du khách đến trải nghiệm làng nghề, cơ sở lưu trú chọn điểm nhấn trong kiến trúc, sản phẩm ẩm thực, lưu niệm thể hiện rõ bản sắc văn hóa của 35 dân tộc đang sinh sống trên địa bàn, trong đó có cộng đồng người Chăm, tạo ấn tượng với du khách.
Đến thăm làng gốm Bàu Trúc, một du khách ở quận Hà Đông, Hà Nội, cho biết từng đến làng gốm Bát Tràng, Chu Đậu ở miền Bắc, anh rất ngạc nhiên khi thấy cách làm sản phẩm gốm của người phụ nữ Chăm không hề dùng bàn xoay, chỉ với đôi tay tài hoa và những bước chân di chuyển mà tạo nên các hình khối sản phẩm rất đẹp.
Tại buổi Lễ đón Bằng của UNESCO ghi danh Nghệ thuật làm gốm của người Chăm vào Danh sách Di sản Văn hóa Phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp, diễn ra tại tỉnh Ninh Thuận vào tháng Sáu vừa qua, Phó Thủ tướng Trần Hồng Hà đã khẳng định: Nghệ thuật làm gốm của người Chăm được đưa vào Danh sách Di sản Văn hóa Phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp là sự khẳng định bản sắc văn hóa dân tộc của Việt Nam trong kho tàng di sản văn hóa thế giới.
Di sản Văn hóa nghệ thuật làm gốm của người Chăm từ nay đã trở thành tài sản chung của nhân loại. Các cấp, các ngành và toàn xã hội cùng chung tay gìn giữ, bảo tồn các Di sản Văn hóa đã được UNESCO công nhận, bảo tồn các Di tích Di sản Văn hóa đã được ghi danh để các giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp luôn đồng hành trong mọi bước đường phát triển của dân tộc; đóng góp và làm giàu cho văn hóa thế giới./.
