Bạn đọc ở đâu báo chí ở đấy, khiến mỗi phóng viên loay hoay theo dòng chảy mạng xã hội (MXH). Và Tổng Biên tập - người đứng đầu mỗi cơ quan báo chí - phải hứng chịu nhiều thử thách cam go của người đứng mũi chịu sào.
Với cơ chế đặc thù Việt Nam, Tổng Biên tập từng là vị trí nửa hành chính nửa chuyên môn. Thế nhưng, bây giờ, nếu chỉ trông cậy vào cái ghế Tổng Biên tập để thụ hưởng chút đặc quyền đặc lợi về lương bổng e không còn phù hợp nữa. Bởi lẽ, khi Facebook đã trở thành một thế lực, nội dung và quảng cáo đã xóa nhòa ranh giới trên mỗi trang báo, Tổng Biên tập trở thành một nghề, vừa căng thẳng vừa nhọc nhằn, luôn luôn tìm kiếm và đưa ra những ý tưởng sáng tạo để nhận được sự đồng hành của nhà tài trợ.
Mới đây, Nhà xuất bản Trẻ tốn khá nhiều công sức để thực hiện cuốn sách có tên gọi “Tổng Biên tập - Chuyện người trong cuộc”, như sự tổng kết đời sống báo chí Việt Nam trước khi Facebook xuất hiện. Đọc cuốn sách, công chúng thấy được sự tâm huyết và sự dấn thân của những Tổng Biên tập lừng lẫy một thời như Hữu Thọ, Phan Quang, Hà Đăng, Vũ Tuất Việt, Hữu Ước, Tạ Ngọc Tấn, Đào Nguyên Cát, Võ Như Lanh, Lê Văn Nuôi, Nam Đồng, Nguyễn Thế Thanh, Lý Tiến Dũng, Nguyễn Thị Hằng Nga, Mai Sông Bé, Dương Xuân Nam, Thang Đức Thắng...
Thế nhưng, những Tổng Biên tập tài danh ấy, nếu đặt vào bối cảnh báo chí đang nỗ lực đa phương tiện hiện nay, có lẽ họ sẽ có suy tư khác. Bởi lẽ, chỗ dựa “chính thống” của báo chí đã lung lay trước sức lan tỏa khủng khiếp của MXH. Một Tổng Biên tập chỉ ngồi rung đùi trong phòng máy lạnh để hò hét ra oai với cấp dưới, không biết tranh thủ trò chuyện với các nhãn hàng và nhạy bén thực hiện các dự án, tờ báo lập tức chới với.
Chưa bao giờ làm Tổng Biên tập khó khăn như bây giờ, vì áp lực tuyên truyền và thu nhập của mỗi tờ báo đang xé tung những mô thức tác nghiệp truyền thống. Có một sự thật không thể phủ nhận, là nhiều nhà báo đã hứng thú xuất hiện trên Facebook và Youtube, hơn là xuất hiện trên trang báo và trên ti vi.
Vấn đề nan giải của Tổng Biên tập là làm sao dung hòa 2 xu hướng, một bên với những nhà báo hành nghề bằng “cái đầu lạnh” và “trái tim nóng”, một bên với những nhà báo hành nghề bằng “phương tiện công nghệ” và “thuật toán câu view”. Bởi họ hiểu rằng những loại tin bài vuốt ve người giàu, mơn trớn kẻ mạnh và bám đuôi thị hiếu đang từng ngày giết chết những nhà báo đúng nghĩa.
Báo chí hiện nay cạnh tranh gay gắt, phủ nhận cả nguyên tắc cơ bản giữa “báo” và “chí”. Báo ngày lấn sang đề tài báo tuần, báo tuần lấn sang đề tài báo tháng, cứ thế nháo nhào mạnh được yếu thua cho đến lúc điện thoại thông minh và MXH chiếm lĩnh mọi mặt đời sống. Các nhà báo lao theo “nội dung” mơ hồ, bỗng dưng trở thành những đối tượng “nghiện view” tội nghiệp. Nếu không có cơ hội dựa dẫm vào một nguồn tài chính nào, các Tổng Biên tập nao núng sẵn sàng ban hành mệnh lệnh hành động sốt ruột “hãy sốc và sốc hơn nữa, hãy sex và sex hơn nữa, hãy sến và sến hơn nữa”.
Kinh tế báo chí trước Covid-19 đã chật vật, sau Covid-19 càng thêm chật vật. Muốn tránh nguy cơ nhà báo phải đóng vai chuyên viên PR thời vụ hoặc chuyên viên quảng cáo hạng hai, báo chí chẳng còn con đường khác ngoài việc xây dựng tính chuyên nghiệp bằng phép cộng thông tin chuyên biệt và góc nhìn chuyên sâu. Bài toán thông tin chuyên biệt có thể được giải quyết bằng thị trường ngách, còn góc nhìn chuyên sâu mới thực sự là nỗi lo dài hạn. Góc nhìn chuyên sâu không thể có ở những người chẳng đặng đừng phải chọn nghề báo để mưu sinh.
Mặt khác, khái niệm “đa phương tiện” nảy sinh những nhà báo tay năm tay mười, vừa đạo diễn vừa quay phim, vừa chụp ảnh vừa viết bài, vừa uốn lượn xã giao vừa đàm phán tài chính... Những sản phẩm báo chí theo tiêu chí thật nhanh và thật nhiều, khiến cá tính sáng tạo của mỗi nhà báo bị bào mòn, phong cách sáng tạo cũng bị phai nhạt.
Không còn ai rảnh rỗi phân định ngôn ngữ báo viết và ngôn ngữ báo nói, ngôn ngữ báo mạng và ngôn ngữ báo hình. Hình ảnh những nhà báo hăm hở đi và viết, dần chìm trong quá khứ huy hoàng, như những hồi ức lộng lẫy và xót xa. Chỉ còn những bài báo na ná nhau, được viết bằng giọng điệu đong đưa và toan tính.
Một cứu cánh đang được chờ đợi của báo chí là sự phát triển loại hình báo điện tử có thu phí. Bạn đọc thay vì ung dung truy cập miễn phí, phải trả tiền để được tiếp cận những bài báo chất lượng cao. Nhiều tập đoàn truyền thông lớn trên thế giới đã khéo léo áp dụng và thu được kết quả khá khả quan. Tuy nhiên, vài tờ báo ở Việt Nam tiên phong thể nghiệm xu hướng này cũng chưa dám khẳng định đủ sức lấy “thu” bù “chi” mà không cần triển khai vài “tiểu xảo” linh động.
Hiện trừ vài tờ báo vẫn ổn định nhờ cơ chế bao cấp, những tờ báo từng làm mưa làm gió trên thị trường cũng không còn khả năng duy trì số lượng phát hành để nuôi “quân”. Sau 2 năm chống chọi Covid-19, hàng loạt tờ báo hoặc đình bản, hoặc co cụm lại. Thẳng thắn mà nói, còn bao nhiêu thương hiệu hào hứng đăng quảng cáo trên báo chí vì hiệu quả truyền thông, hay chỉ vì quan hệ nể nang?
Điều đáng ái ngại nhất, là báo chí Việt Nam đang đối diện không phải sự suy giảm kinh tế báo chí, mà là sự thưa vắng những cây bút có bản lĩnh. Các giải thưởng báo chí vẫn rất rộn ràng, nhưng có bao nhiêu bài báo xứng đáng để công chúng đọc lại? Phải chăng ngọn lửa đam mê nghề báo đang chập chờn trước cơn bão danh lợi.
Nếu không có sự đào tạo và sự đãi ngộ tương thích, tương lai báo chí Việt Nam sẽ khủng hoảng thiếu những cây bút được bạn đọc tin cậy. Hơn nữa, các cây bút sẽ rút khỏi làng báo khi có sân chơi khác để phô diễn và để phục vụ. Lướt qua đại dịch Covid-19 là cuộc chuyển nhịp nhọc nhằn của báo chí Việt Nam.
