Cuộc phiêu lưu mới của lãi suất âm

(ĐTTCO)-Sau phiên họp ngày 10-3, đồng EUR tăng giá mạnh dù Ngân hàng Trung ương châu Âu (ECB) hạ lãi suất xuống mức -0,4% và mở rộng chương trình mua trái phiếu thêm 20 tỷ lên 80 tỷ EUR mỗi tháng. Dù vậy, Chủ tịch ECB Draghi đã gây bất ngờ khi cho biết không có ý định hạ thêm lãi suất. Liệu điều này có gây áp lực đến cuộc họp của Cục Dự trữ liên bang Hoa Kỳ (FED) vào ngày 15-3 tới? Và chính sách lãi suất âm (NIRP) sẽ tác động như thế nào đến nền kinh tế toàn cầu?

Hủy hoại hệ thống tài chính Nhật Bản

Hơn 184.000 tỷ yen tiền gửi đang nằm tại Ngân hàng Trung ương Nhật Bản (BOJ) và 650 tỷ EUR tại ECB, đã khiến 2 ngân hàng này phải thực thi NIRP sau nhiều năm bơm tiền theo gói QE. Theo đó, BOJ và ECB muốn áp một khoản phí lên số tiền gửi thặng dư này để các ngân hàng thương mại chuyển nó sang cho vay trong nền kinh tế thực.

Cuối tháng 1-2016, Nhật Bản công bố thực hiện lãi suất âm 0,01% và ngày 1-3-2016, lần đầu tiên chính phủ Nhật Bản được trả lãi khi đi vay. Theo đó, lợi suất trái phiếu chính phủ Nhật Bản kỳ hạn 10 năm hiện tại đã âm, lợi suất các trái phiếu kỳ hạn ngắn hơn đang chìm dần về 0. Các nhà quản trị quỹ tiền tệ - những quỹ thường đầu tư vào các giấy tờ thương mại và trái phiếu chính phủ có kỳ hạn ngắn hơn 1 năm - nhìn thấy rủi ro của lãi suất âm đối với khoản vốn của họ. Không giống ngân hàng nhận tiền gửi, các nhà quản lý quỹ thị trường tiền tệ rất chú ý đến việc bảo toàn nguồn vốn, nên thường đầu tư vào các trái phiếu ngắn hạn, nơi họ cho là an toàn nhất, vì thế việc giá trị của khoản đầu tư bị âm so với mệnh giá được xem là tồi tệ.

Đầu tháng 3 này, 11 nhà quản trị tài sản của Nhật Bản, trong đó có các quỹ thị trường tiền tệ, đã dừng cung cấp sản phẩm mới và có kế hoạch trả lại tiền cho nhà đầu tư đã góp vốn. Thí dụ, Nomura Asset Management và Daiwa Asset Management đang có ý định trả lại tiền cho cổ đông trước tháng 8 và tháng 10; Mitsubishi UFJ Kokusai Asset Management đang chuẩn bị hoàn tiền trước tháng 4 và tháng 5; Nikko Asset Management thông báo kế hoạch hoàn tiền lại cho nhà đầu tư... Tác động của lãi suất âm đang lan đến các sản phẩm tài chính khác. Một vài công ty bảo hiểm nhân thọ đang ngừng bán các sản phẩm nhắm đến người gửi tiết kiệm. Bên cạnh đó, tỷ suất sinh lợi của các quỹ dự trữ tiền tệ và quỹ hỗ tương cũng đang ở mức dưới 0,02%, trong khi các quỹ này được xem là tài khoản thanh toán sử dụng trong giao dịch chứng khoán, nên việc trả lại tài sản cho khách hàng gặp rất nhiều khó khăn.

Phải chăng BOJ đang “giết chết” thị trường trái phiếu Nhật Bản. Chính phủ Nhật Bản là người đi vay nợ nhưng lại phải trả thêm tiền cho người đi vay (vốn đang kẹt trong đống nợ nần), nếu không tìm ra người chấp nhận mức lãi suất âm hơn nữa. Thực tế hiện nay, các nhà giao dịch trái phiếu  tại Nhật Bản sẽ mua một lượng lớn trái phiếu lãi suất âm từ chính phủ và sau đó đó bán chúng cho BOJ với lãi suất còn âm hơn nữa để nhận được mức chênh lệch. Thực sự mà nói, chính BOJ mới là người in tiền để tài trợ cho thâm hụt của chính phủ chứ không còn là người cho vay trên thị trường. Hay nói cách khác, chính BOJ đang trả lãi cho chính phủ Nhật Bản thông qua cơ chế NIRP đã làm méo mó thị trường trái phiếu Nhật Bản.

Cú đánh quyết định của ECB

Ngày 10-3, ECB hạ lãi suất IOER (lãi suất trả cho các khoản tiền gửi thặng dư của các ngân hàng thương mại tại ECB) thêm 10 điểm cơ bản, xuống còn -0,4%. Trong khi đó, lãi suất cơ bản xuống còn 0% so với mức 0,05% trước đó. ECB cũng đáp ứng kỳ vọng của thị trường khi từ tháng 4 tới sẽ mở rộng chương trình mua trái phiếu lên 80 tỷ EUR/tháng, kéo dài đến tháng 3-2017. Những tưởng các biện pháp trên sẽ làm đồng EUR mất giá mạnh, song phát biểu của Chủ tịch Draghi đã khiến EUR bất ngờ tăng vọt hơn 1,6% so với USD, đồng thời giá vàng tăng mạnh hơn 20USD lên 1.275USD/oz. Việc Draghi gây bất ngờ cho thị trường cho thấy ECB đang muốn có cú đánh thật mạnh nhằm vực dậy nền kinh tế châu Âu, đồng thời cũng muốn nói rằng “chúng tôi đang ở giới hạn cuối của chính sách NIRP”. Thực sự, nhiều ngân hàng ở châu Âu, đặc biệt là ở Đức, đang chỉ trích chính sách NIRP của ECB. Do đó, Chủ tịch Draghi muốn xoa dịu giới ngân hàng khi tung liệu pháp mạnh như vậy. Nên nhớ, mục tiêu của Draghi muốn EUR yếu đi nhưng nó lại tăng mạnh so với USD. Do đó, rất có thể Draghi phải nhờ đến sự giúp đỡ của FED trong việc làm suy yếu trở lại đồng EUR.

FED dùng NIRP đối phó khủng hoảng tương lai

Phát biểu của Draghi và những chứng cứ gần đây ở Nhật Bản có thể khiến FED không vội tung NIRP trong cuộc họp sẽ diễn ra trong vài ngày tới. Ngược lại, sự mạnh lên của EUR có thể làm tăng kỳ vọng của thị trường về khả năng FED tăng lãi suất trong cuộc họp tới. Trong trường hợp không tăng lãi suất, có thể FED sẽ dùng đến những bình luận mang tính “diều hâu” để giúp USD tăng giá trở lại. Vì thế, NIRP có thể được xem như của để dành nhằm giúp FED chống chọi với cơn bão tài chính sắp tới. FED có thể thực thi NIRP sau khi có nhiều bằng chứng cho thấy USD mạnh sẽ tác động xấu đến thị trường tài chính thế giới.

Thực thi NIRP hay không đang là cuộc tranh luận của các nhà hoạch định chính sách tiền tệ Hoa Kỳ. Các cựu Chủ tịch FED, ông Alan Greenspan phản đối chính sách tiền tệ lãi suất âm, trong khi Bernanke lại cho rằng NIRP có thể giúp Hoa Kỳ thoát ra khỏi cuộc khủng hoảng tới. Theo ông Bernanke, FED chắc chắn sẽ thực thi chính sách này trong thời gian tới. Vào đầu tháng 2, Phó Chủ tịch FED, Stanley Fisher - được xem là ứng cử viên sáng giá nhất cho chiếc ghế chủ tịch FED trong tương lai, khi Chủ tịch Yellen sẽ kết thúc nhiệm kỳ vào tháng 2-2018 - đã nói trong một cuộc phỏng vấn với Bloomberg rằng NIRP đang có nhiều kỳ vọng được thực thi. Đây có thể được coi là sự rò rỉ trước thông tin cho thị trường về khả năng FED sẽ sử dụng NIRP trong tương lai. Có một số thông tin cho rằng FED sẽ không dùng đến NIRP ít nhất trong 6 tháng tới.

Lái thế giới đến gần hơn với thảm họa

Theo Wall Street Journal, một hiểm họa của NIRP là vấn đề thanh khoản của các ngân hàng yếu ở cả Nhật Bản và Eurozone. Khi người gửi tiền rút tiền ra khỏi tài khoản ngân hàng để tránh phí, có thể gây ra mất thanh khoản cho các ngân hàng yếu. Đến lượt nó, các ngân hàng yếu có thể gây ra sụp đổ dây chuyển cho cả hệ thống tài chính - ngân hàng lẫn nền kinh tế.

Ngân hàng Thanh toán quốc tế (BIS) cách đây vài ngày đã công bố một nghiên cứu, cho thấy các chính sách tiền tệ bất thường như QE chỉ khiến thế giới trở nên mất cân bằng bởi chênh lệch giàu nghèo cao. Người giàu trở nên giàu hơn thông qua sự tăng trưởng của thị trường cổ phiếu, trong khi các chính sách này ít mang lại tác động tích cực lên thế giới thực. Nghiên cứu của BIS cũng cho thấy chính sách NIRP thậm chí còn có những tác dụng ngược. Một số nhà kinh tế học, chẳng hạn như Katie Evans nói rằng NIRP chỉ góp phần làm tăng thêm mức độ của các chính sách tiền tệ bất thường. Jim Roger, một nhà đầu tư huyền thoại, đang cảnh báo về khả năng xuất hiện một cuộc khủng hoảng trong 12 tháng tới.