Diệp Minh Tuyền sinh ngày 18-8-1941 tại Mỹ Tho, Tiền Giang. Cha mẹ đều tham gia kháng chiến, nên tuổi thơ của Diệp Minh Tuyền trải qua trong chiến khu Đồng Tháp Mười và chiến khu U Minh.
Năm 1954, Diệp Minh Tuyền theo gia đình tập kết ra Bắc, học ở Trường Học sinh miền Nam. Năm 15 tuổi, gom góp ký ức những ngày ngụp lặn giữa phù sa chốn bưng biền, Diệp Minh Tuyền viết ca khúc đầu tay “Em bé miền Nam”.
Sau khi tốt nghiệp khoa Văn của Trường Đại học Tổng hợp Hà Nội, Diệp Minh Tuyền nhận công tác ở Viện Văn học. Lúc ấy, cha của Diệp Minh Tuyền là ông Diệp Tư đang làm cán bộ lãnh đạo trong ngành giáo dục tại Thủ đô, nên cơ hội du học để có tương lai tươi sáng mở ra trước mắt Diệp Minh Tuyền.
Thế nhưng, cuối năm 1967, Diệp Minh Tuyền lại chọn lựa con đường cam go nhất, con đường vượt Trường Sơn vào chiến trường miền Nam, với niềm tin được ông gửi gắm trong 2 câu thơ “Bản đồ chẳng có đường này/ Tim ta vạch lối xóa ngày chia ly”.
Trong hồi ký của mình, Diệp Minh Tuyền viết: “Gia đình và bạn bè không có ai tin rằng tôi có thể vượt được Trường Sơn. Thân hình ốm nhom ốm nhách thì làm sao có thể mang trên mình 30 ký lô để lội bộ? Ấy thế mà tôi còn mang theo trong ba lô một cuốn từ điển Nga - Việt và vác trên vai một cây đàn ghi ta.
Cứ mỗi khi đến một địa điểm đáng nhớ thì tôi lấy bút ghi địa danh và ngày tháng lên cây đàn”. Chính cây đàn ghi ta ấy đã giúp Diệp Minh Tuyền viết ca khúc “Người giao liên Trường Sơn” với bút danh Thanh Tuyền, đánh dấu hành trình sáng tác của một nghệ sĩ - chiến sĩ thử thách gian nan khói lửa.
Tháng 5-1973, Diệp Minh Tuyền tham dự sự kiện trao trả tù nhân chính trị tại Lộc Ninh theo tinh thần Hiệp định Paris, và ông hạnh ngộ người phụ nữ đích thực của cuộc đời mình, đó là bà Huỳnh Bửu Lan. Nhỏ hơn Diệp Minh Tuyền 7 tuổi, bà Huỳnh Bửu Lan bị lưu đày 5 năm ở địa ngục trần gian Côn Đảo.
Tính cách hiền hậu và tinh thần bất khuất của Huỳnh Bửu Lan đã làm Diệp Minh Tuyền sáng tác bài thơ tỏ tình đặt tên “Thung lũng đêm”, viết ngày 30-5-1973: “Anh gặp em trong đêm Lộc Ninh/Tay cầm tay dưới vòm trời yên tĩnh/Đêm trong vườn thơm mùi quả chín/Nghe thì thầm nhịp đập con tim/Nụ hôn dường thơm hương sầu riêng/Mát dịu lòng anh những đêm dài máu lửa/Một đời gian lao đi qua một nửa/Mới gặp em - niềm kiêu hãnh của đời anh…/Nụ hôn anh in một dấu khuyên tròn/Trên khuôn mặt em hằn nếp nhăn tra tấn/Như dấu chấm hết trên trang đời vất vả/Như nốt nhạc mở đầu chương hạnh phúc ngày mai”.
Cuối năm 1973, đám cưới Diệp Minh Tuyền và Huỳnh Bửu Lan được tổ chức giản dị ở chiến khu Chàng Riệc, như ông mô tả: “Tiếng hát cất lên chẳng muốn bay xa/ Cứ quanh quẩn đâu đây quyện tiếng cười đồng đội/ Niềm vui ấm thêm căn lều chật chội/ Hạnh phúc chừng nghiêng xuống nỗi đời riêng”.
Non sông thống nhất, Diệp Minh Tuyền bước vào cuộc sống mới, như ông bộc bạch trong hồi ký: “Ngày 5-5-1975, tôi cùng vợ và đứa con gái 10 tháng tuổi, rời khu rừng già Tây Ninh về lại Sài Gòn sau hơn 30 năm xa cách. Thế là tôi đã để lại rừng già sau lưng mình hơn 8 năm sốt rét, đói cơm, thiếu muối, những tiếng bom rền và giai điệu êm đềm của những bài ca”.
Có được hòa bình như mong ước, Diệp Minh Tuyền thỏa sức sáng tạo cả nhạc lẫn thơ. Sự nghiệp âm nhạc của Diệp Minh Tuyền bật sáng với những ca khúc “Bài ca người lính”, “Tình biển”, “Tình cờ”... Còn sự nghiệp thi ca của Diệp Minh Tuyền chinh phục độc giả với các tập thơ “Đêm châu thổ”, “Tình ca nơi cuối đất”, “Hòa âm đỏ”... Đặc biệt, ca khúc “Hát mãi khúc quân hành” được Diệp Minh Tuyền viết năm 1984, đã đoạt giải nhất cuộc thi sáng tác âm nhạc về đề tài quân đội nhân dân Việt Nam.
Sau bốn thập niên, “Hát mãi khúc quân hành” vẫn vang lên trong những ngày lễ lớn và trong những cuộc gặp gỡ nồng ấm: “Đời mình là một khúc quân hành/Đời mình là bài ca chiến sĩ/Ta ca vang triền miên qua tháng ngày/Lượn bay trên núi rừng biên cương đến nơi đảo xa/Mãi mãi lòng chúng ta ca bài ca người lính/Mãi mãi lòng chúng ta vẫn hát khúc quân hành ca/Dù rằng đời ta thích hoa hồng/Kẻ thù buộc ta ôm cây súng/Ta yêu sao làng quê non nước mình/Tình quê hương vút thành thanh âm khúc quân hành ca”.
Tình yêu của Diệp Minh Tuyền dành cho hiền thê cứ trải dài trong thơ ông theo từng ngày tháng. Năm 1981, ông viết: “Hạnh phúc thường không đến bằng lời/Nó lặng lẽ như em từng lặng lẽ/Lặng lẽ suốt một thời tuổi trẻ/ Như giờ em lặng lẽ cắm hoa vào bình, rồi lặng lẽ đến ngồi bên anh”. Năm 1983, ông viết: “Cho anh thường trú ở tim em/Vĩnh viễn nơi đây chốn êm đềm/Đã qua trăm núi và trăm suối/Mới biết nơi này nào dễ quên/Anh chẳng thích làm người tạm trú/Ghét cay con bướm đậu rồi bay/Dẫu sống tự do trong vũ trụ/Vẫn cần hộ khẩu giữa tim này”.
Năm 1986, ông viết: “Đèo nhau ta dạo phố vui/Thong dong xe đạp ngược xuôi dòng đời/Chở theo khúc khích tiếng cười/Chuyện trò như thể không người xung quanh/Tình nghèo nên không trôi nhanh/Tà tà theo bánh xe lăn suốt đường/Ai cần qua trước, ta nhường/Tình yêu là chuyện dặm trường bền lâu/Anh đằng trước, em đằng sau/Hãy ôm cho chặt bên nhau suốt đời”. Năm 1996, ông viết “Em chạm khẽ cho vườn anh run rẩy/Lá vàng rơi thông điệp của mùa thu/Tình yêu bỗng giữa lòng anh thức dậy/Nghe mơ hồ như một khúc nhạc ru”.
Ngày 21-11-1997, cơn bạo bệnh đã buộc nhà thơ - nhạc sĩ Diệp Minh Tuyền rời khỏi cõi người mến thương ở tuổi 56, khi ông vẫn đang tràn trề năng lực sáng tạo. Một trong những bài thơ cuối cùng ông viết cho Huỳnh Bửu Lan vẫn đề cao sự thủy chung: “Khi phong hóa có chiều xuống cấp/Tình yêu không bảo đảm bằng vàng/Ta hãy lấy tim mình thế chấp/Giữ tình yêu - vốn cố định của đời ta”.
Chỉ 2 năm sau khi vĩnh biệt người chồng tài hoa, bà Huỳnh Bửu Lan cũng giã từ dương gian ở tuổi 51. Thế nhưng, mối duyên phu thê chỉ vỏn vẹn một phần tư thế kỷ của họ vẫn rộn ràng trong giai điệu “Tình cờ” mà Diệp Minh Tuyền gửi lại cuộc đời chúc phúc cho những đôi lứa khác: “Tình yêu như tiếng hát bỗng cất cánh trong tim tình cờ/Tình yêu như tiếng sét bỗng giáng xuống nào ai có ngờ/Phút chốc vai kề vai, phút chốc tay cầm tay/Tình yêu như thế cứ đến, như đã hẹn bao giờ”.
