Theo báo cáo của Bộ Nông nghiệp và Môi trường, tổng lượng chất thải, rác thải rắn sinh hoạt trên phạm vi cả nước vào khoảng hơn 67.000 tấn/ngày, tương đương khoảng 24,5 triệu tấn/năm. Tuy nhiên, chỉ khoảng 35% là được xử lý theo phương pháp như tái chế, khí hóa, làm viên nén nhiên liệu…, còn lại 65% được xử lý bằng phương pháp chôn lấp trực tiếp.
Các nghiên cứu khoa học đã chỉ ra rằng, việc xử lý rác theo hình thức chôn lấp trực tiếp sẽ gây nguy hại tới môi trường, đặc biệt là nguồn nước. Do đó, nhiều năm qua, mô hình tuần hoàn trong xử lý rác thải từ khâu thu gom, phân loại, đến tái chế, tái sử dụng đã được nhiều đơn vị triển khai, tuy nhiên vẫn gặp nhiều khó khăn.
Đơn cử như quy định về phân loại rác tại nguồn, mặc dù đã có hiệu lực từ ngày 1-1, nhưng 8 tháng qua, việc thực thi vẫn gặp nhiều bất cập.
Theo quy định, chất thải rắn sinh hoạt sẽ chia làm 3 nhóm gồm: chất thải rắn có khả năng tái sử dụng, tái chế; chất thải thực phẩm và chất thải rắn sinh hoạt khác.
Quy định là vậy, nhưng không mấy ai thực hiện. Bà Tuyết, người thu gom rác cho biết, hầu hết các gia đình đều bỏ rác vào một túi chung, vẫn đổ chung lẫn lộn. Để đảm bảo rác được xử lý đúng cách, bà phải tự tay phân loại từng túi rác, việc này có khi mất đến 20 phút mỗi lần.
Bà Nguyễn Thị Bạch Tuyết (Hợp tác xã thu gom rác phường Chợ Quán, TPHCM) chia sẻ: "Ví dụ phân loại rồi thì mình lấy mình đi thôi, còn cái này mình phải đứng lại phân loại nên mất thời gian hơn. Nó khó những cái chưa thì mình phải phân loại ra, ve chai ra ve chai, giấy ra giấy, rác thì bỏ riêng. Nếu phân loại thì mình ra đổ thôi, còn cái này họ không phân loại".
Ngoài ra, việc yêu cầu đặt 3 thùng phân loại rác khác nhau để phân loại là rất khó cho các gia đình sống ở khu đô thị, bởi diện tích nhà ở nhỏ hẹp. Hơn nữa, đối với các khu dân cư tập thể, dãy trọ cho thuê… thường rác đổ chung vào một thùng, trộn lẫn vào nhau, điều này gây khó cho người thu gom.
"Phòng có người, phòng thì không có người, phòng ở 3 - 4 người. Phòng trọ thường để 1 - 2 thùng rác, tập thể thì đem hết ra đó. Bây giờ mình đâu biết phòng nào là ở nhiều, ở ít", bà Dương Thị Thu Nhi (Hợp tác xã thu gom rác phường Hiệp Bình, TP Hồ Chí Minh) cho biết.
Không chỉ người dân chưa quen với việc phân loại rác tại nguồn, mà hệ thống hạ tầng và phương tiện thu gom cũng chưa được đầu tư đồng bộ.
Để thực hiện phân loại rác thành 3 nhóm như quy định, xe thu gom cần được trang bị dụng cụ, thiết bị chuyên dụng. Tuy nhiên, phần lớn phương tiện tại các hợp tác xã ở TP Hồ Chí Minh hiện vẫn là xe tự chế, chưa đáp ứng yêu cầu kỹ thuật cho việc thu gom rác đã phân loại.
"Về các phương tiện thu gom, phương tiện đạt chuẩn để thu gom rác nói chung và phân loại rác nói riêng cũng chưa đi vào đâu. Người đổ rác dùng các phương tiện tự chế, họ tự chế xe lôi, nếu có tiền thì sắm xe đẹp đẹp chút, còn không thì dùng thùng lôi rất cũ kỹ, thô sơ. Do đó, phương tiện và hạ tầng cơ sở đối với người thu gom, tôi đánh giá thời điểm này là bằng 0", ông Phạm Văn Khanh (Giám đốc Liên hiệp Hợp tác xã Môi trường Đồng Tâm, TP Hồ Chí Minh) nhận định.
Khảo sát từ Tổ chức Hành động vì môi trường và Phát triển (Enda), trong tổng lượng chất thải rắn sinh hoạt từ hộ dân, nhà máy, xí nghiệp… tại TP Hồ Chí Minh, rác thải vô cơ như nylon và chai nhựa chiếm 30%. Nếu rác được phân loại ra từng nhóm thì sẽ góp phần đáng kể trong giảm rác thải, ô nhiễm môi trường.
Nâng cao nhận thức về phân loại rác
Bên cạnh những bất cập về hạ tầng thu gom phân loại rác, thì một số khảo sát cũng cho thấy, mức độ quan tâm về phân loại rác của người dân, người tiêu dùng cũng có những số liệu phải suy ngẫm. Báo cáo TGM Research một công ty nghiên cứu thị trường, chuyên thu thập dữ liệu trực tuyến cho thấy ý thức về bảo vệ môi trường của người dân nói chung đang được nâng cao, tuy nhiên nhóm thanh niên từ 15 - 24 tuổi lại ít quan tâm đến các vấn đề môi trường, đặc biệt là phân loại rác.
Nghiên cứu của TGM Research về hành vi phân loại rác thải tại 6 thành phố lớn, theo phương pháp trực tuyến cho thấy, chỉ khoảng 40% thanh niên trong độ tuổi từ 15 - 24 thể hiện sự quan tâm, nhưng có tới 30%, chưa hoặc không tham gia các hoạt động bảo vệ môi trường tại địa phương, đặc biệt là việc phân loại rác.
"Kết quả khảo sát cho thấy sự cần thiết trong việc đẩy mạnh các hoạt động phân loại rác tại nguồn tập trung vào nhóm tuổi từ 15 - 24. Nhóm này có nhận thức hạn chế về chương trình phân loại rác thải của thành phố, thấp hơn mức trung bình quốc gia, từ đó cho thấy tính cần thiết trong việc triển khai các chương trình giáo dục toàn diện và xuyên suốt, bằng các chiến dịch giáo dục kiến thức kết hợp với các hoạt động cộng đồng. Theo khảo sát, 78% mong muốn tham gia các buổi tập huấn, trong khi 55% cho biết họ mong muốn nhận các tài liệu giáo dục", ông Greg Laski (Tổng Giám đốc TGM Research) thông tin.
Tuy nhiên, tín hiệu tích cực là dù việc phân loại rác tại nguồn chưa trở thành thói quen phổ biến, nhưng hơn 50% số người được khảo sát thuộc nhóm tuổi 15 - 24 đã nhận thức được tầm quan trọng của việc phân loại rác.
Đáng chú ý, 95% bày tỏ sự quan tâm tìm hiểu thêm về các phương pháp phân loại rác. Điều này cho thấy sự cần thiết của việc nâng cao kiến thức về phân loại rác cho cộng đồng, đặc biệt là nhóm tuổi thanh, thiếu niên. Bởi đây là nhóm có ảnh hưởng lan tỏa, việc nâng cao nhận thức sẽ góp phần truyền cảm hứng thúc đẩy hành động trong cộng đồng.
Thúc đẩy ngành công nghiệp tái chế rác
Bên cạnh việc xây dựng hạ tầng thu gom, phân loại rác và nâng cao nhận thức của người tiêu dùng, một trong những trụ cột quan trọng cần phải xây dựng đó là ngành công nghiệp tái chế rác.
Báo cáo của Tổ chức Tài chính Quốc tế (IFC) và Ngân hàng Thế giới cho thấy, ước tính Việt Nam lãng phí gần 3 tỷ USD mỗi năm vì không tái chế hết rác thải nhựa từ sinh hoạt, sẽ rất lãng phí nếu như rác thải sinh hoạt không được tái chế, tái sử dụng. Do đó thúc đẩy ngành công nghiệp tái chế phát triển, không chỉ mang lại giá trị kinh tế mà còn là mắt xích quan trọng để hình thành mô hình tuần hoàn trong xử lý rác: từ thu gom - phân loại - đến tái chế, tái sử dụng.
Ngoài 2 dòng sản phẩm là: giấy bao bì carton và giấy vệ sinh đã được sản xuất 100% từ nguyên liệu tái chế, Công ty Giấy Đồng Tiếng đã hợp tác với Tetra Pak để đưa vào vận hành 2 hệ thống cho việc tái chế hoàn toàn vỏ hộp giấy đựng đồ uống, hay còn được gọi là vỏ hộp sữa, với tổng công suất lên tới hơn 22.000 tấn/năm.
Tuy nhiên, do hệ thống thu gom còn gặp nhiều khó khăn nên số lượng vỏ hộp giấy thu gom hiện còn rất thấp, chỉ đạt khoảng 10% so với công suất đã đầu tư.
Theo thống kê của Hiệp hội Giấy và Bột giấy Việt Nam (VPPA), năm 2024, nước ta tiêu thụ hơn 6,9 triệu tấn giấy các loại, riêng vỏ hộp giấy đựng đồ uống lượng tiêu thụ cũng đã đạt gần 200.000 tấn/năm. Nếu số lượng này được thu gom, phân loại đúng cách thì đây sẽ là nguồn tài nguyên dồi dào cho các doanh nghiệp tái chế.
Bên cạnh các sản phẩm phục vụ sản xuất, ngành tái chế còn mở ra thị trường tiêu dùng mới. Cứ 35 vỏ hộp sữa sẽ làm được 1 chiếc móc áo, có giá bán 17.000 đồng. Hơn 50 vỏ hộp sữa, sau tái chế sẽ làm được 1 chậu cây bán với giá 40.000 đồng; hay 74 vỏ hộp sữa làm được 1 lọ hoa, có giá từ 75.000 - 150.000 đồng.
Kinh doanh sản phẩm tái chế từ vỏ hộp sữa vài tháng nay, sản phẩm bán chạy nhất của một cửa hàng ở TP Hồ Chí Minh là những cuộn giấy, nhưng do số lượng có hạn nên không đủ đáp ứng nhu cầu.
Là tổ chức tiên phong trong thúc đẩy mô hình tuần hoàn trong thu gom, phân loại và tái chế rác thải, đại diện Liên minh Tái chế bao bì Việt Nam nhận định, để có thể làm được điều này, cần phải có sự đồng hành của nhiều bên.
"Chúng tôi tin rằng 1 + 1 lớn hơn 2. Vì vậy, khi các doanh nghiệp cùng nhau giải quyết vấn đề sẽ hiệu quả hơn tự thực hiện đơn lẻ. Pro Việt Nam cùng với các thành viên, đồng hành cùng Chính phủ để đóng góp xây dựng chính sách, phối hợp với các tổ chức phi chính phủ nhằm cải thiện thu nhập và điều kiện làm việc của lực lượng thu gom, đồng thời làm việc cùng các nhà tái chế - thu gom bao bì để mở rộng quy mô", ông Binu Jacob (Phó Chủ tịch Liên minh Tái chế bao bì Việt Nam (Pro Việt Nam) khẳng định.
Cải thiện hạ tầng thu gom, ứng dụng công nghệ thúc đẩy ngành công nghiệp tái chế và nâng cao nhận thức về phân loại rác và bảo vệ môi trường cho người dân là 3 trụ cột để xây dựng mô hình tuần hoàn trong xử lý rác thải rắn sinh hoạt. Mô hình này cần có sự tham gia của nhiều thành phần trong nền kinh tế và mỗi mắt xích trong chuỗi giá trị đều hưởng lợi, có như vậy mới giúp mô hình vận hành bền vững.
