Sau khi Luật Tổ chức chính quyền địa phương sửa đổi có hiệu lực từ ngày 1-3, một bước tiến tiếp theo đã được đặt lên bàn nghị sự với bản dự thảo trình trong tháng 3 chuyển hoạt động chính quyền địa phương từ 3 cấp sang 2 cấp.
Khi cấp xã là trung tâm
Theo dự thảo mới, Chủ tịch UBND cấp xã sẽ được trao quyền sâu rộng hơn không chỉ trong lĩnh vực nhân sự mà cả về tài chính, tổ chức lại bộ máy, thực hiện các dịch vụ công thiết yếu tại địa bàn cư trú. Khi không tổ chức hoạt động hành chính cấp huyện, thì cấp xã trở thành trung tâm thực thi, là đầu mối chủ động trong việc triển khai chính sách, xử lý các tình huống phát sinh, trực tiếp tiếp xúc người dân.
Trọng trách ấy đồng nghĩa với yêu cầu cao hơn nhiều lần so với trước: Chủ tịch UBND xã trở thành “tư lệnh” ở cấp cơ sở - nơi mọi chính sách nhà nước đi vào thực tiễn.
Công chức phường An Phú Đông (quận 12, TPHCM) giải quyết hồ sơ thủ tục hành chính cho người dân. Ảnh: NGÔ BÌNH
Nhìn từ thực tiễn các địa phương đã và đang triển khai phân cấp mạnh mẽ cho chính quyền cơ sở như TPHCM, Bình Dương hay Bắc Ninh, dễ dàng nhận thấy xu hướng trao quyền cho cấp xã đã và đang tạo ra những chuyển biến tích cực.
Tại quận 12 (TPHCM), việc giao quyền xử lý vi phạm xây dựng cho chủ tịch UBND phường đã giúp rút ngắn thời gian xử lý từ 20 ngày xuống còn dưới 10 ngày, đồng thời giảm hẳn các vụ việc tồn đọng kéo dài gây bức xúc trong dân.
Còn tại TP Dĩ An (Bình Dương), mô hình “giao quyền kiêm trách nhiệm” cho chủ tịch UBND phường trong cấp phép xây dựng và quản lý trật tự đô thị giúp tỷ lệ hồ sơ giải quyết đúng hạn tăng lên trên 97%, đồng thời giảm áp lực cho các phòng ban cấp huyện.
Tuy nhiên, đi cùng kỳ vọng ấy là những lo ngại thực tế, nhất là trong bối cảnh chất lượng đội ngũ cán bộ cơ sở còn bất cập. Theo báo cáo tổng kết của Bộ Nội vụ, tính đến đầu năm 2025, vẫn còn khoảng 24% cán bộ cấp xã chưa đạt chuẩn trình độ theo quy định mới. Không ít chủ tịch UBND xã xuất thân từ lĩnh vực không liên quan đến hành chính công, thiếu kỹ năng xử lý tình huống phức tạp, hành xử theo thói quen địa phương hơn là quy chuẩn công vụ.
Một số vụ việc tiêu cực điển hình đã xảy ra, như vụ nguyên Chủ tịch UBND xã Minh Quang (Thái Bình) bị khởi tố vì lợi dụng chức vụ trong quản lý đất đai hay vụ một xã miền núi phía Bắc bổ nhiệm hàng loạt người nhà vào biên chế không qua thi tuyển, khiến người dân bức xúc.
Trong mô hình quản trị hiện đại, phân quyền chỉ thực sự có ý nghĩa khi đi cùng chuẩn hóa đội ngũ và thiết lập hệ thống kiểm soát quyền lực hiệu quả. Trước hết, chủ tịch UBND xã phải đạt chuẩn về bằng cấp, được bồi dưỡng nghiệp vụ thường xuyên, trải qua các kỳ sát hạch định kỳ - điều mà dự thảo luật đã có đề cập. Tiếp đó, tất cả hoạt động liên quan đến tuyển dụng, bổ nhiệm, cách chức, điều chuyển nhân sự trong nội bộ xã cần được công khai hóa, bắt buộc đăng tải trên cổng thông tin điện tử của huyện, tỉnh để nhân dân giám sát.
Một điểm mới nổi bật của dự thảo là thiết kế lại quan hệ giữa cấp tỉnh và cấp cơ sở. Trong bối cảnh này, chủ tịch UBND xã, phường sẽ phải đảm đương nhiều vai trò mà trước đây vốn do cấp huyện đảm nhiệm.
Và để phù hợp với đặc thù Việt Nam - một nền hành chính thống nhất, tập trung, dưới sự lãnh đạo của Đảng, thì cơ chế giám sát, điều tiết và kiểm soát quyền lực phải được thiết kế cẩn trọng, đảm bảo nguyên tắc Đảng lãnh đạo toàn diện.
Cụ thể hóa nguyên tắc làm chủ của nhân dân
Thực tế quốc tế cho thấy, những quốc gia thành công trong phân cấp, phân quyền đều có điểm chung là đầu tư mạnh vào cấp chính quyền cơ sở. Nhật Bản với mô hình chính quyền thị trấn tự chủ, Hàn Quốc với chính quyền địa phương tài chính độc lập hay Đức với mô hình thị trưởng có thực quyền - tất cả đều cho thấy một nguyên lý: chỉ có chính quyền cơ sở mạnh mới giúp quốc gia phát triển bền vững.
Việt Nam không đứng ngoài xu hướng ấy nhưng vẫn có cách riêng, đó là chuẩn hóa cán bộ, áp dụng công nghệ thông tin vào quản trị và thực thi cơ chế trách nhiệm giải trình kép - vừa chịu sự kiểm soát từ cấp trên, vừa chịu sự giám sát từ nhân dân.
Chủ tịch UBND phường 1 (quận Gò Vấp, TPHCM) trực tiếp ký hồ sơ cho người dân tại bộ phận một cửa. Ảnh: NGÔ BÌNH
Việc tăng quyền hạn cho chủ tịch UBND cấp xã trong bối cảnh sửa đổi Luật Tổ chức chính quyền địa phương không chỉ là một điều chỉnh về mặt tổ chức bộ máy hành chính, mà còn là biểu hiện sinh động của quyết tâm chính trị trong tiến trình hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam.
Đây là sự cụ thể hóa nguyên tắc “dân biết, dân bàn, dân làm, dân kiểm tra, dân thụ hưởng”, đồng thời khẳng định rõ phương châm cải cách là từ nhân dân mà ra, do nhân dân làm chủ, vì nhân dân phục vụ.
Tuy nhiên, quyền lực được mở rộng chỉ có thể phát huy giá trị nếu được đặt trong giới hạn của pháp luật và được điều tiết bởi một hệ thống kiểm soát quyền lực đồng bộ, hiệu lực và minh bạch. Chính vì vậy, bên cạnh việc trao thêm quyền, cần đặc biệt coi trọng việc chuẩn hóa đội ngũ cán bộ cấp xã cả về trình độ, kỹ năng và bản lĩnh chính trị; đồng thời hoàn thiện thể chế kiểm soát quyền lực, tăng cường giám sát xã hội, bảo đảm nguyên tắc công khai, minh bạch trong hoạt động công vụ.
