Mỗi lễ hội một sắc màu, tô điểm sự đa dạng trong nhịp sống thị thành, vừa mang nét văn hóa dân gian, vừa mang bản sắc nguồn cội dân tộc gắn với đặc trưng đời sống thường nhật.
Đầu năm đón lễ Nguyên tiêu
Sau tết cổ truyền, lễ Nguyên tiêu (hay còn gọi là Tết Nguyên tiêu) trở thành một nét sinh hoạt văn hóa dân gian đặc sắc ở TPHCM. Lễ hội bắt đầu từ ngày 12 hoặc 13 tháng giêng âm lịch, kéo dài đến rằm tháng giêng, với mong cầu một năm mới khởi sắc, vạn sự hanh thông.
Không chỉ là nét sinh hoạt tín ngưỡng văn hóa riêng, các hoạt động trong phần hội của Tết Nguyên tiêu mang tính kết nối người dân, qua những nét sinh hoạt tín ngưỡng cần không gian cộng đồng rộng rãi như: biểu diễn lân sư rồng trên đường phố, cổ nhạc, đi cà kheo, múa quạt, viết thư pháp, đấu đèn thỉnh lộc…
“Tết Nguyên tiêu là tết lớn nhất và quan trọng trong văn hóa của người Hoa, nhưng không chỉ dành riêng cho cộng đồng người Hoa. Những ngày Nguyên tiêu, rất đông bà con đến các hội quán, tham gia vào những chương trình như diễu hành lân sư rồng, cà kheo trên phố. Điều này góp phần lan tỏa sức sống lễ Nguyên tiêu và kết nối mọi người nhiều hơn, chứ không riêng gì cộng đồng người Hoa”, ông Bành Huy Cường, Trưởng Ban Trị sự Hội quán Nhị Phủ chia sẻ.
Lễ hội Nguyên tiêu mang giá trị gắn kết cộng đồng, lưu giữ những nét đẹp văn hóa của cộng đồng người Hoa khi gia nhập, sinh sống, phát triển và trở thành một thành tố văn hóa trong văn hóa Việt đa dạng. “Tôi sinh ra và lớn lên ở TPHCM, nên có khá nhiều bạn bè ở đây. Những ngày Nguyên tiêu rất đông người hào hứng đến các hội quán và nhất là xem biểu diễn lân sư rồng, Bát Tiên đi cà kheo trên phố”, Hỷ Dương (23 tuổi, ngụ đường Nguyễn Thị Nhỏ, quận 6) chia sẻ.
Thường xuyên tham gia biểu diễn trong lễ hội Tết Nguyên tiêu hàng chục năm qua, nghệ nhân Quách Quế Ban (ngụ quận 5) bày tỏ lo lắng khi các loại hình nghệ thuật biểu diễn tại lễ hội đang có nguy cơ bị mai một, nguyên nhân là không tìm được thế hệ kế cận. “Những người chơi nhạc cụ dân gian hiện nay đã hiếm, sau này càng khó kiếm hơn. Các nghệ nhân lớn tuổi, dù rất muốn truyền nghề, nhưng thế hệ trẻ lại không đam mê, rất hiếm người chịu theo học”, nghệ nhân Quách Quế Ban nói.
Là người gắn bó với lễ hội Tết Nguyên tiêu hơn 40 năm qua, ông Nguyễn Đắc Lộc, Phó Giám đốc Trung tâm Văn hóa quận 5, luôn tìm nhiều cách đưa nghệ thuật dân gian đến với giới trẻ, trong đó có việc phối hợp các hội quán người Hoa tổ chức lớp học về nhạc cụ dân gian, nhạc kịch, tuồng cổ để dạy cho người trẻ gìn giữ các loại hình nghệ thuật này.
Tháng tám chờ ngày Nghinh Ông
TPHCM gần như hình thành giữa những dòng sông con rạch, được ôm trọn bởi sông Sài Gòn, rạch Bến Nghé, rạch Thị Nghè… và tiếp giáp với biển, huyện duyên hải Cần Giờ. Đời sống người dân gắn với con thuyền, nghề cá, bởi vậy Lễ hội Nghinh Ông huyện Cần Giờ trở thành nét tín ngưỡng dân gian của người dân, với tục thờ cá Ông phù trợ cho ngư dân, biển êm sóng lặng.
Mấy ngày nay, người dân huyện Cần Giờ đang háo hức chuẩn bị cho Lễ hội Nghinh Ông diễn ra trong 3 ngày, từ ngày 14 đến 16-8 âm lịch. Lễ hội năm nay được tổ chức gắn với nhiều loại hình hoạt động thu hút du lịch, như lễ hội đặc sản biển và du lịch biển. Bà Trần Thị Ánh (ngụ thị trấn Cần Thạnh) cho hay, cả gia đình mình đã sẵn sàng “rước Ông” để cầu mong một năm mưa thuận, gió hòa. “Cả gia đình tui ba đời làm nghề biển và năm nào cũng vậy, chuẩn bị cho lễ rước Ông rất kỹ lưỡng. Có thờ có thiêng…, sống nhờ biển mà không biết tạ ơn Ông là không thuận buồm xuôi gió”.
Lễ hội Nghinh Ông huyện Cần Giờ được hình thành hơn 100 năm qua, trở thành nét văn hóa đặc sắc trong đời sống văn hóa, tinh thần và tâm linh của ngư dân vùng biển Cần Giờ. Thông qua lễ hội, người dân được hòa mình trong các hoạt động vui chơi giải trí, đồng thời cũng thể hiện tinh thần “Uống nước nhớ nguồn” đối với cá Ông - loài cá được xem là thần hộ mệnh của họ trên biển. Hàng năm, đến lễ hội, hàng trăm chiếc ghe thuyền trang trí cờ hoa ra biển rước Ông và cầu mong một mùa đánh bắt bội thu, cuộc sống ấm no.
Qua nhiều năm, lễ hội được chuẩn hóa cho phù hợp với điều kiện cuộc sống hiện nay nhưng vẫn giữ nguyên giá trị của Lễ hội Nghinh Ông. Người góp phần giữ hồn cho lễ hội chính là Nghệ nhân ưu tú Phan Văn Chấn (Phó Hội Vạn lạch) và ngư dân huyện Cần Giờ.
Nghệ nhân ưu tú Phan Văn Chấn cho biết, Lễ hội Nghinh Ông nhằm tỏ lòng tôn kính đức ngài cá Ông. Lễ hội còn là dịp kết nối tâm linh giữa ngư dân với thần linh, giữa thiên nhiên với con người, cầu mong mưa thuận gió hòa, quốc thái, dân an và mọi điều tốt lành trong cuộc sống.
“Lễ hội Nghinh Ông được người dân huyện Cần Giờ xem như là cái tết thứ hai. Lễ hội nhằm thỏa mãn nhu cầu vui chơi, nghỉ ngơi sau những ngày lao động vất vả ngoài biển khơi, là dịp đón tiếp người thân, du khách đến tham quan và đồng cảm với người dân miền biển”, Nghệ nhân ưu tú Phan Văn Chấn cho biết.
Để bảo tồn di sản quý giá, nghệ nhân Phan Văn Chấn không ngừng nghiên cứu, hoàn thiện các nghi thức và tự đóng thành sách tư liệu về Lễ hội Nghinh Ông, giá trị của Lăng Ông thủy tướng, làm tư liệu căn bản để truyền lại cho thế hệ sau này. Trong đó, ông đã phối hợp với các chức sắc Hội Vạn lạch hoàn chỉnh lại các nghi thức lễ hội và ghi chép cẩn thận làm tài liệu cơ bản truyền lại cho thế hệ sau. Đến nay, Ban lễ hội Nghinh Ông chuẩn hóa nhiều nội dung phần hội như: hoàn chỉnh đội hình nghi thức Lễ Thượng đại kỳ, nghi thức đưa - rước nghinh, nghi thức Lễ cúng cầu ngư. Đặc biệt là nghi thức cúng cá Ông ngoài biển và nghi thức cúng Đại lễ tại Lăng Ông, nâng cấp Lễ cúng Bạn cũ lái xưa...
Tín ngưỡng văn hóa dân gian song hành cùng tiến trình phát triển của lịch sử, văn hóa, địa lý mỗi vùng miền, xa hơn là một quốc gia, dân tộc. Thời gian trôi qua, dẫu bao lâu, nếp sinh hoạt dân gian ấy vẫn còn truyền lại, nhắc nhở người ta về bản sắc cội nguồn của dân tộc, của mỗi vùng đất, để mỗi nếp nhà hôm nay, trong vòng xoay hội nhập và tiếp biến văn hóa vẫn giữ cho riêng mình một bản sắc mang giá trị thuần Việt.
| PGS-TS Phan An phân tích: “Văn hóa người Hoa ở Nam bộ không hoàn toàn là văn hóa truyền thống Trung Hoa mà là văn hóa của tộc người Hoa và các tộc người khác trên đất Nam bộ. So với Tết Nguyên tiêu ở Trung Hoa thì rõ ràng Tết Nguyên tiêu của người Hoa ở Nam bộ cũng có không ít sự khác biệt. Nếu ở Trung Quốc là ngày tết đón mừng mùa xuân ấm áp sau những tháng mùa đông rét buốt, thì Tết Nguyên tiêu của người Hoa Nam bộ được chú trọng vào sự đón mừng năm mới”. Theo nhà nghiên cứu văn hóa Nam bộ Nguyễn Thanh Lợi, nằm trong dòng chảy của tục thờ thần biển nói chung và tục thờ cá Ông của ngư dân ven biển Trung và Nam bộ nói riêng, tục thờ cá Ông ở Cần Thạnh có những nét tương đồng và dị biệt trong dòng tín ngưỡng dân gian khá phổ biến này. Quy mô của Lễ hội Nghinh Ông từ chỗ là một lễ hội ngư nghiệp của một xã ven biển ngoại thành, đến nay đã trở thành lễ hội truyền thống của huyện Cần Giờ và TPHCM. Nói về phát huy di sản, nhà nghiên cứu văn hóa Nam bộ Nguyễn Thanh Lợi cho rằng, tour về văn hóa biển ở Cần Giờ có thể cho du khách tìm hiểu về nghề muối, nghề nuôi tôm, ghe thuyền đánh bắt, hệ động thực vật rừng ngập mặn, chợ vùng biển với các sản vật địa phương và đặc biệt là tham quan Lăng Ông Cần Thạnh để hiểu về tín ngưỡng đặc trưng của cư dân miền biển. Cần xuất bản những cẩm nang hướng dẫn du lịch ở các cơ sở tín ngưỡng, địa điểm tổ chức lễ hội, làng nghề… để người dân và du khách hiểu thêm về di sản. |
