Đến nay, sau 6 năm hoạt động, thị trường chứng khoán phái sinh (TTCKPS) không chỉ thu hút sự tham gia ngày càng nhiều của các nhà đầu tư, còn góp phần tạo bước tiến quan trọng giúp hoàn thiện cấu trúc cho TTCK, đáp ứng một trong các điều kiện bắt buộc để TTCK Việt Nam được xét nâng hạng từ thị trường cận biên lên thị trường mới nổi trong thời gian tới.
Bùng nổ tài khoản CKPS
Ngày 10-8-2017, TTCKPS chính thức được khai trương vận hành tại Sở Giao dịch Chứng khoán Hà Nội (HNX), với sản phẩm đầu tiên được đưa vào giao dịch là hợp đồng tương lai chỉ số VN30. Đến năm 2019, HNX đã cho ra mắt sản phẩm hợp đồng tương lai (HĐTL) trái phiếu chính phủ (TPCP) kỳ hạn 5 năm, và năm 2021 HĐTL kỳ hạn 10 năm được đưa vào giao dịch, phù hợp định hướng và lộ trình phát triển TTCKPS.
Sau 6 năm hoạt động, TTCKPS đã có bước tăng trưởng rất tốt và ổn định, giao dịch sôi động và thu hút ngày càng nhiều nhà đầu tư tham gia thị trường. Theo số liệu thống kê mới nhất từ HNX, tính đến ngày 31-7, số lượng tài khoản giao dịch CKPS đạt hơn 1,34 triệu tài khoản, gấp 546 lần so với thời điểm mới khai trương.
Quy mô và thanh khoản thị trường CKPS cũng tăng trưởng mạnh qua các năm. Trong đó, khối lượng giao dịch trung bình HĐTL VN30 tăng từ 10.954 hợp đồng/phiên năm 2017 lên gần 225.178 hợp đồng/phiên trong 7 tháng năm 2023. Khối lượng hợp đồng mở (OI) của HĐTL VN30 từ 8.077 hợp đồng tại thời điểm cuối năm 2017 đã tăng lên 62.077 hợp đồng vào cuối tháng 7. Đáng chú ý, khối lượng giao dịch cao nhất đạt 647.457 hợp đồng tại phiên giao dịch ngày 25-10-2022 và OI cao nhất là 71.190 hợp đồng được ghi nhận vào ngày 30-3-2023.
Trong giai đoạn 2018-2022, giao dịch HĐTL VN30 có sự tăng trưởng mạnh mẽ với mức tăng bình quân 38,65%/năm. Trong đó năm 2020 được ghi nhận có tốc độ tăng trưởng cao nhất 79,9% so với năm 2019, và năm 2022 tăng trưởng 43,8% so với năm 2021. Trong 7 tháng năm 2023, khối lượng giao dịch bình quân đạt 225.178 hợp đồng/phiên, giảm 17,41% so với năm 2022. Tuy nhiên, đây vẫn là mức giao dịch bình quân phiên cao thứ nhì chỉ sau mức cao nhất trong năm 2022.
Có thể nói, TTCKPS đã từng bước trở thành công cụ phòng ngừa rủi ro cho nhà đầu tư. Đặc biệt, khi thị trường cơ sở giảm điểm mạnh, TTCKPS đã góp phần làm giảm áp lực bán tháo trên thị trường cơ sở, giúp ổn định tâm lý nhà đầu tư, làm cho thị trường cân bằng hơn, góp phần hạn chế đà sụt giảm của chỉ số thị trường cơ sở.
Điều này được thể hiện qua việc thanh khoản TTCKPS (HĐTL trên chỉ số VN30) có khối lượng giao dịch bình quân ghi nhận mức tăng trưởng khá cao kể từ thời điểm cuối đại dịch Covid-19 (năm 2022), với mức tăng 43,8% so với năm 2021. Diễn biến này phù hợp với tình hình chung của TTCKPS thế giới.
Phân tích về diễn biến trên, một chuyên gia chứng khoán cho rằng, nguyên nhân chính đến từ việc hầu hết TTCK cơ sở trên thế giới, trong đó có Việt Nam bước vào xu hướng giảm, giao dịch chứng khoán cơ sở giảm, trong khi đó nhu cầu phòng vệ rủi ro cho danh mục chứng khoán cơ sở tăng lên. Do vậy, việc dòng tiền tập trung giao dịch trên TTCKPS như một tất yếu khách quan.
Bên cạnh vai trò phòng vệ rủi ro, CKPS còn là kênh đầu tư sinh lời cho nhà đầu tư. Với việc được giao dịch 2 chiều và có thể mua, bán liên tục ngay trong phiên, nhà đầu tư có thể kiếm lợi nhuận ngay cả khi thị trường cơ sở sụt giảm. Đặc biệt, khi thị trường cơ sở giảm mạnh, cơ hội kiếm lời trên thị trường này không còn, nhà đầu tư sẽ có thêm cơ hội tìm kiếm lợi nhuận trên TTCKPS. TTCKPS là giải pháp hữu hiệu để giữ chân dòng tiền ở lại TTCK, tránh tình trạng nhà đầu tư tháo chạy khỏi thị trường khi thị trường cơ sở sụt giảm.
Hệ thống các thành viên giao dịch CKPS cũng phát triển nhanh chóng. Kể từ khi khai trương TTCKPS năm 2017 mới chỉ có 7 thành viên, đến nay đã có 24 công ty chứng khoán thành viên. Các công ty chứng khoán thành viên này đều có vốn điều lệ, vốn chủ sở hữu tối thiểu từ 900 tỷ đồng trở lên và đáp ứng đầy đủ các tiêu chuẩn khác theo quy định.
Cần thêm nhiều sản phẩm hấp dẫn
Theo thông lệ quốc tế, sản phẩm CKPS trên TTCK Việt Nam được phát triển theo lộ trình từ thấp đến cao, nhằm đảm bảo sản phẩm đáp ứng nhu cầu của công chúng đầu tư khi được đưa vào giao dịch trên thị trường. Theo cách đó, HĐTL trên chỉ số VN30 được lựa chọn làm sản phẩm CKPS đầu tiên bởi tính đơn giản của sản phẩm.
Sau khi sản phẩm HĐTL VN30 được đưa vào giao dịch ổn định, HNX mới tiếp tục phát triển HĐTL TPCP kỳ hạn 5 năm và HĐTL TPCP kỳ hạn 10 năm, đây là các sản phẩm phái sinh phù hợp với thị trường tại các thời điểm niêm yết, phù hợp định hướng và lộ trình phát triển TTCKPS.
Nhằm phát huy hơn nữa vai trò phòng vệ rủi ro cũng như kênh đầu tư hiệu quả, đáp ứng nhu cầu đa dạng của nhà đầu tư, TTCKPS cần có thêm các sản phẩm phái sinh mới, như HĐTL trên chỉ số mới (VN100).
Theo đại diện HNX, sản phẩm HĐTL VN100 hiện đang được gấp rút triển khai và sẽ sớm được đưa vào giao dịch trên thị trường. Trong tương lai, các sản phẩm HĐTL trên cổ phiếu đơn lẻ và hợp đồng quyền chọn tiếp tục là các lựa chọn thích hợp để nghiên cứu và có kế hoạch bổ sung sản phẩm cho thị trường.
Nhằm đảm bảo sự an toàn hơn cho hoạt động bù trừ, thanh toán giao dịch HĐTL chỉ số VN30, Tổng công ty Lưu ký và Bù trừ chứng khoán Việt Nam (VSDC) đã thực hiện 2 lần điều chỉnh tăng tỷ lệ ký quỹ ban đầu tối thiểu đối với HĐTL chỉ số VN30. Lần 1 (năm 2018) tăng từ 10% lên 13% và lần 2 (năm 2022), tăng từ 13% lên 17%.
