Crypto: Thí nghiệm tiến hóa hay Bretton Woods mới?

Vì sao crypto trở thành tâm điểm?

Chỉ hơn một thập niên trước, tài sản mã hóa crypto vẫn là trò tiêu khiển của những lập trình viên và nhà đầu cơ nhỏ lẻ. Nhưng đến năm 2024-2025, khi BlackRock phát hành ETF Bitcoin, Fidelity triển khai dịch vụ lưu ký, và chính Donald Trump dùng stablecoin như công cụ vận động tranh cử, không ai còn xem crypto là ngoại đạo.

Crypto xuất hiện ở khắp nơi: từ ví điện tử cá nhân đến các quỹ hưu trí, từ chuỗi siêu thị chấp nhận stablecoin đến ngân hàng trung ương nghiên cứu phát hành tiền số CBDC. Với người dân Zimbabwe hay Venezuela, stablecoin là lối thoát khỏi lạm phát phi mã. Với giới đầu cơ Mỹ, nó là công cụ kiếm lợi nhanh. Với Washington, nó là kênh hút thêm vốn cho trái phiếu Kho bạc.

Nhưng cũng chính vì vậy, crypto vừa là cơ hội, vừa là hiểm họa. Hiểm họa bởi bong bóng, rửa tiền, thao túng thị trường; cơ hội vì nó mở ra hạ tầng thanh toán rẻ hơn, nhanh hơn, xuyên biên giới.

Crypto không đồng nhất

Nói đến crypto, nhiều người chỉ nghĩ đến Bitcoin. Nhưng thực tế, hệ sinh thái này đã phân hóa:

- Bitcoin giống như “vàng số”, là tài sản để cất trữ.

- Ethereum lại là hạ tầng công nghệ, nơi các ứng dụng blockchain ngày càng phổ biến.

- Stablecoin thì neo vào tài sản truyền thống như trái phiếu Kho bạc Mỹ, trở thành cầu nối giữa tài chính truyền thống và tiền số.

- Memecoin như Dogecoin, $TRUMP… thì sống nhờ cường điệu, thậm chí chính trị, không có giá trị nền tảng.

Khác biệt này rất quan trọng. Nếu trộn lẫn, ta sẽ khó mà thiết kế chính sách phù hợp. Thí dụ, tại Việt Nam, có người dân xem USDT như “đô la điện tử” để giữ giá trị, trong khi startup lại thử dùng blockchain để quản lý chuỗi cung ứng nông sản. Hai hiện tượng này khác nhau hoàn toàn, nhưng đều được gắn chung cái tên “crypto”.

Vùng xám giữa rủi ro và cơ hội

Crypto không “chết” như phe bi quan từng dự đoán, cũng chưa thay thế hệ thống tài chính như các tín đồ kỳ vọng. Nó tồn tại ở vùng xám, vừa nuôi dưỡng đổi mới, vừa chất chứa rủi ro.

Chính vùng xám này dễ gây ảo tưởng. Một người dân mua USDT để tích trữ có thể nghĩ mình an toàn như nắm đô la Mỹ, nhưng thực chất lại phụ thuộc vào cam kết minh bạch của một công ty phát hành ở nước ngoài. Một startup dùng Ethereum để gọi vốn có thể nghĩ mình đổi mới, nhưng nếu pháp luật chưa công nhận, nhà đầu tư sẽ đối diện rủi ro pháp lý.

Ở Việt Nam, hiện tượng này thấy rất rõ: stablecoin bắt đầu được dùng trong mua bán bất động sản phi chính thức; trong khi đó, các dự án thử nghiệm token hóa lại bị mắc kẹt vì thiếu khung pháp lý.

Crypto - từ phân tán đến tập trung

Ban đầu, crypto được ca ngợi là công nghệ “phi tập trung”. Nhưng khi BlackRock tung ETF Bitcoin, Fidelity và JPMorgan tham gia, câu chuyện đã khác. Crypto dần bị thâu tóm bởi Big Tech và Big Finance.

Thay vì hàng triệu người tự quản lý ví điện tử, ngày nay nhiều nhà đầu tư chọn gửi crypto vào quỹ, ngân hàng, hoặc các sàn giao dịch lớn. Điều này giúp thị trường bớt lộn xộn, nhưng cũng tạo ra nghịch lý: một công nghệ được sáng tạo để phá vỡ quyền lực tập trung, nay lại quay về tay của vài tập đoàn khổng lồ.

Với Việt Nam, câu hỏi đặt ra là: nếu tương lai thanh toán quốc tế được kiểm soát bởi stablecoin Mỹ hoặc ETF do các tập đoàn tài chính phương Tây phát hành, các ngân hàng nội địa sẽ đứng ở đâu?

Địa chính trị của stablecoin

Nếu Bitcoin là vàng số, thì stablecoin chính là “đô la số”. Khác biệt ở chỗ: thay vì do Washington phát hành, stablecoin lại do các công ty tư nhân vận hành, nhưng dựa trên trái phiếu Kho bạc Mỹ.

Điều này biến stablecoin thành công cụ kép: vừa hút thêm vốn về Mỹ, vừa củng cố bá quyền USD. Một số học giả gọi đây là “Bretton Woods 2.0” - lần này không cần hội nghị quốc tế để công nhận, mà được thị trường tự nguyện chấp nhận.

Với Việt Nam, nguy cơ không nhỏ: nếu stablecoin USD tự do len lỏi vào ví điện tử và thương mại điện tử, chúng ta sẽ đối diện với một tầng dollarization mới, khó kiểm soát bằng luật ngoại hối truyền thống. Người dân có thể cất giữ, giao dịch, thậm chí trả nợ bằng stablecoin mà cơ quan quản lý không thể giám sát đầy đủ.

Hiệu ứng vòng hai của crypto - trật tự tài chính toàn cầu

Sự trỗi dậy của crypto đã buộc nhiều quốc gia phải đặt lại câu hỏi:

- SWIFT có còn là hệ thống thanh toán duy nhất?

- USD có còn giữ vị thế độc tôn?

- Các ngân hàng trung ương có thể đứng ngoài tiền số?

Thực tế cho thấy, câu trả lời là không. Trung Quốc đang ráo riết thúc đẩy CBDC là e-CNY. Châu Âu thử nghiệm digital euro. Mỹ thì vừa tận dụng stablecoin, vừa nghiên cứu CBDC.

Việt Nam cũng sẽ không nằm ngoài vòng xoáy này. Nếu không chủ động thử nghiệm tiền kỹ thuật số VND và viết luật cho crypto, chúng ta sẽ bị cuốn vào trật tự mới mà không có tiếng nói.

Bài học cho Việt Nam - viết từ điển pháp lý phù hợp bản sắc

Crypto đã đi xa hơn một trò chơi ảo. Nó là hạ tầng, là công cụ địa chính trị, và là rủi ro tài chính. Với Việt Nam, Luật Công nghiệp, Công nghệ số đã chính thức công nhận tính hợp pháp của tiền kỹ thuật số, thách thức lớn nhất hiện nay là triển khai các hướng dẫn cụ thể một khung pháp lý nội sinh phục vụ các chiến lược phát triển kinh tế xã hội, thay vì vay mượn từ luật kẻ khác.

- Token phục vụ sản xuất, fintech, chuỗi cung ứng thì khuyến khích.

- Token đầu cơ, memecoin thì hạn chế hoặc cấm.

- Stablecoin chỉ được phép hoạt động nếu dự trữ VND, dữ liệu minh bạch.

- Sandbox phải gắn với mục tiêu kinh tế xã hội, có tiêu chí tốt nghiệp rõ ràng. Các lĩnh vực cần hướng đến là nông nghiệp công nghệ cao, phát triển ngành công nghiệp chiến lược như bán dẫn, phát hành tín chỉ carbon…

Nếu được triển khai một cách tinh tế, ta có thể kỳ vọng crypto trở thành công cụ phục vụ đổi mới. Nếu không, nó sẽ biến thành cánh cửa dollarization mới, ngay trong ví điện tử của người dân.

Lời kết

Không còn nghi ngờ gì nữa, crypto đang là một thí nghiệm tiến hóa tài chính. Nhưng lịch sử cho thấy, tiến hóa không phải lúc nào cũng chọn ra kết quả tốt nhất cho xã hội. Nếu không cẩn trọng, chúng ta sẽ lặp lại bi kịch chứng khoán hóa thế chấp MBS của Mỹ năm 2008: một sản phẩm tài chính được ca tụng, Wall Street hợp pháp hóa, rồi nổ tung và dẫn đến khủng hoảng tài chính toàn cầu.

Nhắc lại điều này - để nhận thức, rằng nếu muốn tham gia sân chơi toàn cầu về crypto, ta cần ban hành các quy định pháp lý phù hợp với đặc thù nội tại.

Chỉ khi làm chủ được luật chơi, crypto mới trở thành công cụ phục vụ phát triển. Nếu không, “Bretton Woods mới” sẽ không nằm ở Washington hay Bắc Kinh mà nằm trong từng chiếc điện thoại cầm tay của người Việt.