TPHCM là vùng đất nóng quanh năm nên việc phải mở toang cửa ra đón gió là chuyện tự nhiên. Nhưng điều hơn thế là người dân kết nối không gian riêng tư với không gian xã hội một cách tự nguyện, không bắt đầu từ một mệnh lệnh hành chính nào. Và khi nói về TPHCM, bạn bè nước ngoài đều đồng ý rằng người Sài Gòn thật “open” và thật dễ mến.
Sự thay đổi thầm lặng
Người sống lâu ở vùng đất này mới biết trước khi có dòng kênh Nhiêu Lộc-Thị Nghè thông thoáng như hôm nay là hàng ngàn nhà ổ chuột chạy dài hơn 5km lấp kín dòng kênh đen kịt làm nước không chảy nổi. Cũng chỉ người cố cựu mới biết khu Nam Sài Gòn hiện đại bậc nhất nước hiện nay vốn là cánh đồng cỏ lác, nước phèn đỏ quạch không loại cây trồng hoặc cá tôm nào sống được. Nhưng có một sự thay đổi rất có ý nghĩa mà ngay người Sài Gòn cố cựu nếu không để ý sẽ không nhận ra nó, bởi sự thay đổi này diễn ra chậm rãi, gần gũi và không ồn ào.
Trước năm 1990, ở TP này hầu như tất cả công sở, trường học, nhà dân đều kín bưng, dù là của tư nhân hay công cộng đều được xây dựng theo xu hướng phòng thủ rất kỹ càng. Có thể do di sản của chiến tranh để lại, do đề phòng trộm cắp, hoặc đơn giản không muốn người khác tò mò nhìn vào nhà mình, khiến các công trình này luôn “kín cổng cao thành”. Tường chắn trước hay vây quanh nhà được xây bằng gạch tô xi măng cao hơn đầu người, trên đỉnh tường chằng dây thép gai, rào bằng lưới sắt chống B40, hoặc cắm chi chít mảnh chai, mảnh sành vỡ. Cổng nhà làm bằng sắt nặng nề kín mít không một khe hở và không ít nhà ngay sau cửa sắt là con chó to như con bê. Thời ấy, sân chung trong mỗi khu tập thể cũng bị phân chia thành các không gian riêng và bị vây thành bếp, chỗ để xe, nuôi gà lợn…
Sau năm 1990, tình hình đổi khác. Dường như cả TP chuyển dần từ xu hướng đóng sang mở trên tất cả lĩnh vực kinh tế, quan hệ quốc tế, văn hóa, giáo dục, quan hệ cá nhân và cố nhiên là cả không gian sống. Những cơ sở mở không gian sống với xã hội đầu tiên được ghi nhận là các trường tiểu học, trung học liên doanh hoặc đầu tư trực tiếp của nước ngoài; sau đó đến các công sở, văn phòng của công ty đa quốc gia; tiếp nữa là đến các nhà hàng, khách sạn... Các bức tường xây nặng nề xám xịt được phá bỏ, thay bằng những hàng rào làm bằng những song gỗ sơn trắng hay sắt thanh mảnh với khoảng cách giữa các thanh không để người chui qua, nhưng đủ rộng để nhận ra nhau. Chúng được thiết kế mềm mại và tạo ra sự thông thoáng. Lúc này, hàng rào ngoài chức năng bảo vệ, khẳng định chủ quyền, còn mang thêm chức năng nghệ thuật.
Đặc biệt, các hàng rào các công viên được phá bỏ cho mọi người tự do ra vào, đi dạo, như Tao Đàn, Bạch Tùng Diệp, 23-9, sau đó là Gia Định, Hoàng Văn Thụ... Tiếp nối quá trình mở này, các cơ quan nhà nước dỡ bỏ rào chắn như UBND TP, Hội trường Thành ủy, các bảo tàng như Dinh Thống nhất, Chứng tích chiến tranh… và rồi cuối cùng nó lan tỏa đến nhà dân, nhất là khu vực các quận trung tâm như quận 1, 3.
Các hàng rào nhiều công trình, nhà ở chỉ mang tính quy ước, do vậy chúng rất đa dạng. Nhiều nhà hàng có hàng rào được trồng bằng một hàng tre, trúc. Có công sở đặt các bồn hoa, cây cảnh, cây xanh, thảm cỏ phía sân trước sát vỉa hè để xác định ranh giới. Thậm chí rất nhiều công sở, cao ốc ở khu vực trung tâm bỏ hàng rào làm không gian riêng chung liên thông với nhau trong khung cảnh hài hòa. Hiệu ứng “open” này cũng dần lan tới các không gian công cộng khác.
Chăm chút - nét văn minh
Một không gian nhỏ khi mở ra với xã hội lớn để thiên hạ được quyền nhìn vào bên trong khuôn viên, cũng là lúc gia chủ định vị danh tính của mình (tên công ty, bảng hiệu, số nhà) qua không gian trình diễn và sắp đặt. Đóng kín mít sao cũng được, nhưng khi mở ra đấy là bản mặt (sĩ diện) của gia chủ. Do vậy gia chủ nào cũng cố gắng chăm chút cho mặt tiền đó đẹp hơn, từ việc thiết kế hàng rào, cánh cổng đến trồng cây cảnh, gạch lát sân, và cả đá cảnh, hòn non bộ, tượng đá nghệ thuật, hồ phong thủy, ghế đá, xích đu...
Nếu để ý, chúng ta thấy ở TP này có nhiều mặt tiền của nhà hàng, khách sạn, siêu thị, công sở, nhà dân được bày trí rất ấn tượng, độc đáo và rất nghệ thuật. Thậm chí đã từng có cuộc triển lãm ảnh nghệ thuật các cổng nhà đẹp. Nếu ở nhiều vùng phía Bắc, người ta có xu hướng sao chép cho giống nhau từ vật dụng đến nhà cửa như phong trào “nhà chóp”, thì tại TPHCM lại có xu hướng “không đụng hàng” trong hầu hết lĩnh vực từ trang phục, xe cộ, trang trí nội thất, đến thiết kế nhà cửa với phong cách, kiểu dáng, màu sắc, đường nét, hình khối cực kỳ đa dạng, phong phú.
 |
Phố đi bộ Nguyễn Huệ (TPHCM). Ảnh: LONG THANH |
Chính vì cố tạo ra “độc bản” mà kết quả không cái nào giống cái nào. Đó là cái hay của cá tính, của sự tự do, nhưng cũng là cái dở vì có phần hơi lộn xộn. Khi không gian sống mở bung ra không chỉ có lợi cho môi trường sống, chẳng hạn ánh nắng tràn vào làm cho nhà cửa khô ráo, gió lưu thông trước sau làm cho nhà cửa luôn mát mẻ, không còn tối tăm ẩm mốc, mà còn làm cho quan hệ con người thân thiện hơn. Chào nhau mỗi buổi sáng qua hàng rào thưa trước khi đi làm, thông báo cho nhau chuyện phố phường, cơ quan sau một ngày làm việc khi chiều về, các cháu nhỏ chạy qua nhà nhau chơi… làm cho quan hệ cộng đồng thêm gắn bó.
Mấy năm gần đây, với sự trợ giúp của kỹ thuật xây dựng hiện đại và vật liệu xây dựng mới làm xuất hiện xu hướng mở không giới hạn. Rất nhiều cửa hàng thời trang, bán đồ lưu niệm, bán hoa tươi, quán cà phê, kem, quán nhậu, thậm chí hồ bơi ở khách sạn không làm tường bao vách ngăn bằng vật liệu truyền thống như gạch hay thạch cao, mà làm bằng kính cường lực trong suốt nhìn thông thống từ ngoài đường vào tận bên trong, khiến người ta có cảm giác không còn ranh giới trong ngoài nữa.
Trong mỗi chúng ta, không dưới một lần nhận được cái gật đầu và nụ cười thân thiện của người ở bên trong tường kính và chúng ta cũng vui vẻ đáp lại họ mà cả người chào và người đáp không hề quen biết nhau. Đó là chuyện thường thấy ở xứ này. Trong một xu thế tương tự, các nhà thờ, nhà chùa cũng mở ra với bàn dân thiên hạ, không còn tường cao, cổng đóng im ỉm đầy vẻ thâm nghiêm u tịch nữa, mà trở nên gần gũi hơn với mọi người. Nhiều cơ sở tôn giáo có khuôn viên đẹp, nhiều cây xanh, ghế đá, cánh cửa luôn rộng mở chào đón mọi người, kể cả có đạo hay không có đạo. Và Noel đã trở thành là ngày hội chung của tất cả mọi người là bằng chứng sống động cho câu chuyện này.
