Mặt trái của tăng trưởng
Nhìn vào sự phát triển kinh tế của 30 năm qua, GS.TS Đinh Đức Trường chỉ ra Việt Nam có tốc độ tăng trưởng kinh tế đứng thứ nhì châu Á, chỉ sau Trung Quốc, nhưng tăng trưởng đang giảm dần và những năm gần đây cho thấy rõ sự bấp bênh của tăng trưởng kinh tế. Bên cạnh đó, chất lượng môi trường của Việt Nam ngày một giảm, thậm chí giảm khá nhanh.
Cũng theo GS.TS Đinh Đức Trường, mô hình tăng trưởng kinh tế hiện đang phá hủy môi trường, khi phần lớn (gần 80%) năng lượng vẫn phụ thuộc vào năng lượng hóa thạch, năng lượng sạch chỉ xấp xỉ 25%.
Vị trí thứ hạng của Việt Nam trong bảng xếp hạng chỉ số EPI (chỉ số hiệu suất môi trường) 180 quốc gia trên toàn cầu cho thấy rõ điều này. Năm 2008, Việt Nam đứng thứ 76 trong bảng xếp hạng, nhưng năm 2014 xuống vị trí 150, năm 2018 xuống vị trí 160, và năm 2024 rơi xuống vị trí thứ 180, đứng cuối bảng.
Thiệt hại về môi trường tới 6,5% GDP hàng năm, cộng với thiệt hại về biến đổi khí hậu, thiên tai lên tới 10% GDP, làm xói mòn thành quả tăng trưởng. Thậm chí, Việt Nam đang trở thành “thiên đường của những dự án FDI làm hại môi trường”.
Định hướng của Việt Nam về phát triển bền vững, về năng lượng sạch đã rõ ràng, kế hoạch hành động đã có, chính sách cũng có nhiều. Ngành năng lượng tái tạo của Việt Nam đã có bước phát triển mạnh mẽ với những mục tiêu đầy tham vọng cho điện gió, điện mặt trời và điện mặt trời mái nhà trong những thập niên tới.
Quy hoạch Điện VIII điều chỉnh đặt mục tiêu năng lượng tái tạo (không bao gồm thủy điện) chiếm tới 36% tổng công suất lắp đặt vào năm 2030, và lên tới 75% vào năm 2050, riêng điện gió ngoài khơi dự kiến đạt 139GW vào giữa thế kỷ.
Hiệu quả từ năng lượng sạch
Ở Việt Nam, lĩnh vực năng lượng sản xuất bao gồm điện, nhiệt và nhiên liệu cho công nghiệp, nhưng lại đang đối mặt với nhiều thách thức. Từ áp lực an ninh năng lượng, biến động giá đầu vào, đến yêu cầu giảm phát thải khí nhà kính và chuyển đổi sang mô hình tăng trưởng xanh (Việt Nam đã cam kết đạt phát thải ròng bằng 0 vào năm 2050).
Song để hiện thực hóa được các mục tiêu phát triển, điều kiện tiên quyết là phải thu hút được nguồn lực đầu tư mạnh mẽ từ khu vực tư nhân và quốc tế vào các dự án năng lượng sạch.
Theo Quy hoạch điện VIII điều chỉnh, nhu cầu vốn đầu tư cho điện trong giai đoạn 2026-2030 là 136,3 tỷ USD; nhu cầu của giai đoạn 2032-2035 ước 130 tỷ USD; ước giai đoạn 2036-2050 cần 569,1 tỷ USD.
Theo Chương trình môi trường của Liên hiệp quốc (UNEP), mỗi 1 USD đầu tư vào năng lượng tái tạo sẽ tạo ra khoảng 1,5-3,8 USD giá trị kinh tế trực tiếp và gián tiếp. UNDP ước tính ở các nước đang phát triển, mỗi tỷ USD đầu tư vào năng lượng tái tạo có thể làm tăng GDP thêm 0,2-0,6% trong trung hạn (3-5 năm).
Tương tự, World Bank chỉ ra rằng chuyển dịch năng lượng sạch đóng góp thêm khoảng 1-2 điểm phần trăm GDP hàng năm, nếu kết hợp với cải cách thể chế và chính sách trợ lực. McKinsey tính toán, nếu Việt Nam đầu tư trung bình 15 tỷ USD/năm vào năng lượng sạch giai đoạn 2025-2040, đóng góp 4% GDP.
Trước đây, một nghiên cứu của Viện Nghiên cứu quản lý kinh tế trung ương (CIEM), cho rằng nếu Việt Nam tăng tỷ lệ đầu tư công và tư vào năng lượng tái tạo lên 5% tổng đầu tư xã hội, thì GDP có thể tăng thêm 0,7-1,1% mỗi năm so với kịch bản không chuyển dịch.
Chờ gỡ vướng
Thế nhưng, sau một thời kỳ năng lượng tái tạo phát triển mạnh, thì hiện hầu như sự phát triển năng lượng tái tạo đang chững lại. “Việt Nam cần có chính sách hỗ trợ mạnh mẽ, khung pháp lý minh bạch và huy động được nguồn vốn đầu tư lớn từ khu vực tư nhân và quốc tế” - ông John Rockhold, Trưởng nhóm Công tác điện và năng lượng thuộc Diễn đàn Doanh nghiệp Việt Nam (VBF) nói.
Thực tế, đầu tư cho năng lượng sạch vẫn đang “vấp” về thủ tục, rào cản đầu tư, cơ chế đấu thầu, chia sẻ rủi ro… Chính sách, pháp luật về phát triển năng lượng còn hạn chế, bất cập. Đơn cử là 85 dự án năng lượng tái tạo đang vướng mắc trong đàm phán điện giá trực tiếp, chỉ 16 dự án trong 85 dự án đã đàm phán được. Cơ chế giá không rõ ràng là một trong những nguyên nhân chính dẫn đến việc các dự án năng lượng tái tạo chưa phát triển được trong khoảng thời gian này.
Quy định về cơ chế bảo vệ nhà đầu tư chưa thực sự rõ ràng, là một trong các yếu tố đáng lo ngại đối với các nhà đầu tư và các bên cho vay, bởi những dự liệu ban đầu là cơ sở để xem xét thực hiện đầu tư dự án và cho vay, đã có sự thay đổi, dẫn đến tình hình tài chính và khả năng trả nợ của dự án cũng bị ảnh hưởng.
Hình thức lựa chọn nhà đầu tư cũng chưa có sự thống nhất. Bên cạnh đó là thiếu sự ổn định và nhất quán trong chính sách; thủ tục hành chính vẫn phức tạp, gây cản trở nhà đầu tư; cơ chế giá đấu thầu cũng chưa thực sự rõ ràng.
Là trưởng nhóm nghiên cứu của dự án Nâng cao khả năng thu hút vốn đầu tư vào ngành năng lượng sạch Việt Nam, do Liên minh Năng lượng toàn cầu vì con người và hành tinh (GEAPP) tài trợ, bà Nguyễn Hương Giang cho rằng: “Tất cả những tồn tại này đều làm giảm niềm tin của nhà đầu tư. Nếu những vướng mắc, tồn tại đó không sớm tháo gỡ, thì khó lòng kêu gọi được đầu tư nhân”.
Theo bà Giang, để thu hút đầu tư tư nhân phải có cơ chế mạnh, phải xây dựng được hệ sinh thái về thể chế cho năng lượng sạch. Các nhà khoa học và các chuyên gia khuyến nghị, Việt Nam cần chọn lĩnh vực có lợi thế cạnh tranh để phát triển năng lượng sạch. Đồng thời tận dụng tài chính xanh và thị trường quốc tế đầu tư cho năng lượng xanh.
Vấn đề rất quan trọng, đó là cần có một khung pháp lý rõ ràng, minh bạch và ổn định. Đây là yếu tố cốt lõi để thu hút dòng vốn đầu tư tư nhân. Đồng thời cần có chính sách giá mua bán điện dài hạn minh bạch, rõ ràng.
Đầu tư cho năng lượng sạch vẫn đang “vấp” về thủ tục, rào cản đầu tư, cơ chế đấu thầu, chia sẻ rủi ro… Chính sách, pháp luật về phát triển năng lượng còn hạn chế, bất cập. Quy định về cơ chế bảo vệ nhà đầu tư chưa thực sự rõ ràng, là một trong các yếu tố đáng lo ngại đối với các nhà đầu tư và các bên cho vay.
