Điện mặt trời: Tiềm năng và tiềm ẩn

Tiềm năng lớn

Hiện nay, ĐMT là một trong những ngành công nghiệp phát triển nhanh nhất thế giới. Trong vòng 2 thập niên trở lại đây,  tốc độ phát triển trung bình của thị trường này 25%/năm. Thị trường năng lượng này thể hiện 3 xu hướng rõ ràng, với các loại hình “tòa nhà ĐMT/mái nhà ĐMT” (BIPV); công nghiệp chế tạo pin mặt trời (PMT), trong đó đáng chú ý lượng PMT công nghệ màng mỏng (thin-film PV), chiếm phần lớn trong tổng công suất lắp đặt (dẫn đầu thế giới là Mỹ, Malaysia, Đức…); và sự ra đời hàng loạt nhà máy quang ĐMT.

Việt Nam được xem là một trong những quốc gia có tiềm năng đáng kể về năng lượng mặt trời. Các số liệu khảo sát về lượng bức xạ mặt trời cho thấy, các địa phương ở phía Bắc bình quân 1.800-2.100 giờ nắng/năm, còn các tỉnh ở phía Nam (từ Đà Nẵng trở vào) bình quân 2.000-2.600 giờ nắng/năm.

Nhìn một cách khái quát, lượng bức xạ mặt trời ở các tỉnh phía Bắc giảm 20% so với các tỉnh miền Trung và miền Nam, và lượng bức xạ mặt trời không phân phối đều quanh năm do vào mùa đông, mùa xuân mưa phùn kéo dài hàng chục ngày nên nguồn bức xạ mặt trời không đáng kể, chỉ khoảng 1-2kWh/m2/ngày, cản trở lớn cho việc ứng dụng ĐMT. Trong khi đó, các tỉnh phía Nam và TPHCM có mặt trời chiếu rọi quanh năm, ổn định kể cả vào mùa mưa. Vì vậy, bức xạ mặt trời là nguồn tài nguyên to lớn cho các tỉnh miền Trung và miền Nam.

So với thủy điện và nhiệt điện, ĐMT là ngành còn non trẻ ở Việt Nam, song đã có những bước phát triển đáng kể trong vòng vài năm trở lại đây. Chỉ tính riêng TPHCM, công nghiệp ĐMT đã tạo dựng được một số cơ sở sản xuất tiêu biểu, như nhà máy sản xuất Module PMT quy mô công nghiệp đầu tiên tại Việt Nam, cơ sở hạ tầng công nghiệp sản xuất chế tạo các thiết bị điện tử ngoại vi phục vụ cho ĐMT; Solar và CTCP Nam Thái Hà hợp tác xây dựng nhà máy “Solar Materials Incorporated”, có khả năng cung cấp cả 2 loại silic khối sử dụng cho công nghiệp sản xuất PMT. 

Theo đánh giá của các nhà khoa học, công nghiệp PMT TPHCM đã gần đi vào hoàn thiện, hiện chỉ còn thiếu 2 khâu trong quy trình khép kín, là tinh chế quặng silic từ cát và chế tạo phiến PMT từ phiến silic. Nếu hoàn thiện 2 khâu này, Việt Nam sẽ trở thành một trong số ít những nước ở châu Á có nền công nghiệp chế tạo PMT khép kín.

Theo bản đồ tiềm năng ĐMT do Ngân hàng Thế giới (WB) cung cấp thông tin cho các nhà hoạch định chính sách và nhà đầu tư, tài nguyên ĐMT của Việt Nam khá dồi dào, với nguồn bức xạ nhiệt khoảng 2.056kW/m2/năm và kéo dài từ các tỉnh miền Trung đến khu vực ĐBSCL. Điều này cho thấy tiềm năng phát triển của lĩnh vực ĐMT rất lớn.

Nhiều dự án ra đời

Thực tế, sau khi giá bán ĐMT được Chính phủ điều chỉnh tăng lên mức 9,35 cent/kWh vào tháng 4-2017, tại thời điểm đó trung bình mỗi tháng có 9 dự án sản xuất và phân phối điện gió và ĐMT được đăng ký. Đến cuối năm 2018, cả nước đã có 121 dự án ĐMT được bổ sung vào quy hoạch phát triển điện lực quốc gia, với tổng công suất phát dự kiến trước năm 2020 là 6.100MW. 

Theo số liệu mới nhất, tính đến nay đã có hàng trăm dự án ĐMT được đăng ký đầu tư vào Việt Nam với tổng công suất nguồn lên tới 17.000 MW. Trong số này có nhiều dự án của các nhà đầu tư ngoại, như dự án ĐMT công suất hơn 2.000MW của Tập đoàn Thiên Tân đầu tư tại tỉnh Ninh Thuận và Quảng Ngãi, hay dự án nhà máy công suất 30MW tại Bình Thuận của Công ty TNHH DooSung Vina (Hàn Quốc). 

Trong khi đó, các tập đoàn có tiềm lực của Việt Nam cũng không hề kém cạnh với những dự án đầy tham vọng, như dự án 20 nhà máy ĐMT với tổng mức đầu tư khoảng 1 tỷ USD của Tập đoàn Thành Thành Công. Hay Tập đoàn Xuân Cầu đầu tư khoảng 2.000MW ở Tây Ninh, Tập đoàn TH True-Milk và Công ty Xuân Thiện đầu tư các dự án ĐMT tại tỉnh Đắk Lắk với công suất đặt khoảng 3.000MW. Điều này cho thấy, ĐMT đang thu hút sự quan tâm của nhà đầu tư trong và ngoài nước, bởi đây được xác định là nguồn năng lượng chính để phát triển năng lượng tái tạo.

Những câu hỏi bỏ ngỏ
Nhưng dù tiềm năng được đánh giá là đáng kể, ĐMT vẫn đang khiến giới chuyên gia cũng như dư luận băn khoăn, lo ngại. Đó là để được hưởng mức giá bán ĐMT 9,35 cent/kWh trong thời gian 20 năm theo quy định của Chính phủ, các dự án ĐMT phải vào vận hành thương mại trước ngày 30-6-2019, riêng tỉnh Ninh Thuận đã được gia hạn tới hết năm 2020.

Tuy nhiên, theo Quyết định 11/2017/QĐ-TTg ngày 11-4-2017 của Thủ tướng Chính phủ, mức giá này chỉ áp dụng cho các dự án nối lưới có hiệu suất của tế bào quang điện lớn hơn 16%, hoặc modun lớn hơn 15%. Thông tư 16/2018/TT-BCT cũng đưa ra yêu cầu dự án ĐMT nối lưới có diện tích sử dụng đất lâu dài không quá 1,2ha/MWp. 

Theo các chuyên gia, quy định về hiệu suất của tế bào quang điện và diện tích đất sử dụng các dự án ĐMT hiện chưa có chủ thể giám sát. Diện tích đất tuy có thể dễ dàng giám sát khi doanh nghiệp được địa phương cấp quyền sử dụng đất với công suất lắp đặt thực tế của dự án, nhưng ai là đơn vị giám sát hay hậu kiểm, thông tư của Bộ Công Thương không chỉ rõ. Yêu cầu hiệu suất của tế bào quang điện cũng nan giải không kém về phần kiểm định.

Thêm vào đó, cơ sở hạ tầng ngành điện, cụ thể là đường truyền tải điện hiện nay có đáp ứng được việc hòa lưới điện quốc gia của các nhà máy năng lượng mặt trời, đến nay vẫn đang là câu hỏi bỏ ngỏ.

Một động thái mới đây của Bộ Công Thương liên quan đến vấn đề này, là Bộ trưởng Bộ Công Thương Trần Tuấn Anh, đã đề nghị Chính phủ cho phép thực hiện đầu tư xã hội hóa một số công trình lưới điện truyền tải có chức năng thu gom công suất các dự án điện gió, ĐMT từ các chủ đầu tư những dự án này. Đối với các điểm nút truyền tải quan trọng, sau khi công trình đi vào vận hành, cho phép chủ đầu tư bàn giao lại cho ngành điện quản lý, vận hành. 

Tuy nhiên, suất đầu tư truyền tải của năng lượng ĐMT cao gấp 3 lần so với thông thường. Nghĩa là để truyền cùng sản lượng điện (tính bằng kWh), công suất truyền tải (tính bằng kVA) phải gấp 3 lần, kéo theo chi phí gấp 3 lần so với thông thường, chi phí này ai sẽ gánh chịu?

Với trữ lượng nhiên liệu hóa thạch đang ngày càng cạn kiệt, năng lượng tái tạo được coi là đích đến của tương lai, trong đó năng lượng mặt trời chiếm phần lớn, khoảng 47%, kế đến là điện gió 34% và thủy điện 15,5%. Đây cũng có thể xem là cuộc chơi đắt đỏ, đòi hỏi toàn bộ xã hội phải chấp nhận đánh đổi quyền lợi trong ngắn hạn.

Tại Việt Nam, mức giá điện hiện tại vẫn được cho là thấp so với giá thành chung của thế giới. Liệu chúng ta có dám chịu mức giá điện thị trường, được cho là cao hơn nhưng sạch hơn hay không? Và năng lượng mặt trời có thực sự là “năng lượng sạch”? Hẳn đó là những câu hỏi quyết định đến tương lai của năng lượng tái tạo nói riêng và an ninh năng lượng nói chung ở Việt Nam, đòi hỏi các cơ quan chức năng cần cân nhắc kỹ lưỡng.

Đến nay, các trang trại ĐMT đã có hơn 100 dự án được bổ sung vào quy hoạch điện cấp tỉnh/quốc gia. Tổng công suất đăng ký 4,7GW vào năm 2020. Đã có 58 dự án đã được phê duyệt, 9 dự án đã ký được hợp đồng mua bán điện. Đối với ĐMT áp mái tính, đến cuối năm 2018 đã có 748 dự án, tổng công suất 11,55MWp.