Giáo sư Phong Lê khẳng định: "Những cống hiến, hoạt động của Vũ Đình Long đã góp phần tạo nên diện mạo văn học Việt Nam thời kỳ 1930-1945". Đặc biệt tờ Tiểu thuyết Thứ Bảy đã trở thành bà đỡ mát tay cho nhiều đỉnh cao văn chương, nghệ thuật ra đời vào những năm 30, 40 của thế kỷ trước.
Tiên ông trong động tân dân
 |
Nhà văn Vũ Bằng ngợi ca hết lời về ông và gọi ông là: “Tiên ông trong động Tân Dân”. Vũ Đình Long, ông chủ nhà xuất bản Tân Dân - chủ bút nhiều tờ báo, tạp chí giai đoạn lịch sử 1930-1945, là một con người đặc biệt, được hầu hết các nhà văn danh tiếng của Việt Nam kính trọng và đánh giá cao, bởi những cống hiến lớn lao của ông đối với văn hóa, văn học nước nhà.
Vũ Đình Long sinh năm 1896, tại làng Mục Xá, xã Cao Dương, huyện Thanh Oai, tỉnh Hà Tây (nay là Hà Nội). Sinh trưởng trong một gia đình có truyền thống hiếu học, ông được hấp thụ ngay từ nhỏ những kiến thức văn chương từ người cha nổi tiếng hay chữ. Mẹ ông lại là người phụ nữ thấm đẫm và thuộc làu làu nhiều ca dao, tục ngữ; và luôn đưa ca dao, tục ngữ vào những câu chuyện hay lời ăn tiếng nói hàng ngày. Những điều ấy đã góp phần vun đắp cho Vũ Đình Long một tâm hồn nhạy cảm và một vốn liếng văn hóa cơ bản.
Vũ Đình Long học chữ Hán, sau đó học trường tiểu học Pháp-Việt rồi vào trường trung học Pháp mang tên Paul Bert. Năm 1916, ông học trường thuốc, sau khi tốt nghiệp trường thuốc, ông làm việc ở ngành bào chế một thời gian rồi về Hà Đông dạy học. Những năm tháng làm nghề dạy học, Vũ Đình Long là một nhà giáo tâm huyết, có tầm nhìn xa trông rộng với những tư tưởng tiến bộ, cùng tấm lòng vì thế hệ trẻ.
Trong bài Câu chuyện ngày khai trường, ông hướng lớp trẻ có cách nhìn nhận việc học hoàn toàn mới, cho đến nay vẫn hoàn toàn đúng: "Ngày xưa đi học là để làm quan. Ngày nay nhiều người đi học là để làm việc nhà nước. Nghĩ thế là lầm to đấy các em ạ! Nếu ai đi học cũng muốn làm quan, làm việc nhà nước thì lấy ai làm ruộng, làm thợ, đi buôn? Ngày xưa chỉ có làm quan, làm việc nhà nước là sang trọng, chứ ngày nay, người nước ta đã tỉnh ngộ, đã biết quý nghề rồi. Làm thợ mà khéo, đi buôn mà giỏi, làm ruộng mà tinh thì cũng được quý trọng chẳng khác gì ông quan, ông thông hay ông giáo.
Ấy thế mà làm thợ, làm ruộng, đi buôn lại tự do hơn ông thông, ông quan. Các em chọn nghề cũng phải nghĩ cho chín. Tục ngữ có câu "phi thương bất phú", lại có câu "bách nghệ nông vi bản". Vậy nông, công, thương không phải là nghề tầm thường".
Nhà văn hóa lớn
Thời gian dạy học ở Hà Đông cũng chính là giai đoạn Vũ Đình Long chuẩn bị mọi mặt để tung hoành trong lĩnh vực báo chí, xuất bản và sân khấu sau này. Năm 1921, mới 25 tuổi, Vũ Đình Long viết vở kịch đầu tay Chén thuốc độc, công diễn tại Nhà hát lớn TP Hà Nội tháng 10 năm đó. Vở kịch nhanh chóng trở thành hiện tượng độc đáo và tác giả của vở kịch được đặc biệt chú ý.
Với vở kịch Chén thuốc độc, Vũ Đình Long là người Việt Nam đầu tiên viết kịch nói dân tộc, ông cũng là người tiên phong khai sáng ra nghệ thuật kịch hiện đại Việt Nam. Tiếp đó, năm 1923, Vũ Đình Long cho ra mắt vở Tòa án lương tâm, cũng lập tức gây tiếng vang và ảnh hưởng lớn trong dư luận đương thời.
Nhà xuất bản Tân Dân ra đời đầu những năm 1930, cùng ông chủ Vũ Đình Long đã ngày càng trở nên địa chỉ quen thuộc và nổi tiếng trong giới xuất bản, báo chí, văn nhân; đặc biệt từ khi Vũ Đình Long bắt đầu thử nghiệm nghề báo, với tờ tuần báo Tiểu thuyết Thứ Bảy, năm 1934.
Từ quan niệm cách tân và cách nhìn độc đáo, Vũ Đình Long muốn tờ báo của mình khác hoàn toàn với các tờ báo đương thời. Báo chí khi ấy tờ nào cũng xã thuyết một chút, phóng sự điều tra một chút, vài cái chuyện ngắn hay đăng dài kỳ tiểu thuyết; rồi thơ trào phúng, tranh châm biếm... Tiểu thuyết Thứ Bảy chỉ đăng tiểu thuyết, truyện ngắn, truyện dài và một truyện chọn dịch từ văn học nước ngoài. Sự mới lạ và độc đáo này đã lập tức thu hút đông đảo độc giả.
Ông chủ xuất bản kiêm chủ bút Vũ Đình Long đã tạo dựng nên các mối quan hệ bạn bè, đồng liêu và cộng sự quanh mình những tên tuổi: Nguyễn Đỗ Mục, Ngô Văn Triện, Vũ Ngọc Phan, Nguyễn Công Hoan, Lê Văn Trương, Vũ Bằng, Thanh Châu, Thâm Tâm, Trần Huyền Trân, Nguyễn Bính, Lưu Trọng Lư, Kinh Kha, Nguyên Hồng, Nguyễn Tuân, Lan Khai, Nam Cao, Tô Hoài, Bùi Hiển, Vũ Trọng Phụng, Hồ Dzếnh, Mạnh Phú Tư...
Tờ Tiểu thuyết Thứ Bảy nổi đình đám đến độ sau đó xuất hiện những tờ bắt chước phong cách ấy như Tiểu thuyết Thứ Năm, Tiểu thuyết tuần san, Hà Nội báo... Vũ Đình Long đã thu hút về mình những tài năng văn chương đương thời; đồng thời cũng chính ông đã biết cách ươm trồng, vun đắp nhiều tài năng đang khởi lộ; nhất là sau đó năm 1936-1937, ông cho ra tiếp tờ Phổ thông bán nguyệt san, Ích hữu, Tao Đàn, Tuổi trẻ, Truyền bá. Các nhà văn Trúc Khê, Vũ Trọng Phụng, Lưu Trọng Lư... đều thừa nhận danh tiếng của họ là nhờ Tân Dân giới thiệu và quảng bá.
Bà đỡ của văn chương
Nhà văn Tô Hoài cho biết, chính nhờ Vũ Đình Long và cộng sự của ông là nhà văn Vũ Ngọc Phan, Nguyễn Công Hoan gợi ý mà Tô Hoài đã có Dế mèn phiêu lưu ký thay vì ban đầu chỉ là một truyện ngắn bình thường. Chính Vũ Đình Long là người thẩm định xuất bản và đã phát hiện ra khá nhiều văn nhân, thi sĩ, kịch sĩ tài năng làm rạng rỡ cho nền văn học Việt Nam. Ông được nhiều văn nghệ sĩ coi là bậc tri kỷ, nhiều người đến với ông say sưa trò chuyện, mạn đàm chuyện văn, chuyện đời và luôn nhận được từ ông sự khích lệ, cổ vũ chân thành.
Nhà văn Vũ Bằng là người trông nom bài vở cho các tờ báo của ông suốt 11 năm trời, hiểu Vũ Đình Long hơn nhiều người khác: "Ông Long không uống rượu, không hút thuốc, không say mê thứ gì cả, chỉ say mê viết kịch và làm báo, say mê đọc sách báo Tây, Tàu để tìm kiếm sáng kiến mới, mới luôn luôn, trước hết là để khuếch trương nghề nghiệp của mình mà sau là để mong có một ngày kia theo kịp đà tiến của báo chí Âu-Mỹ và Nhật Bổn".
Một người làm văn, làm báo, xuất bản như Vũ Đình Long cách chúng ta đã gần 1 thế kỷ vẫn là mẫu mực cho cách sống và làm việc hôm nay. Giáo sư Phong Lê đã khẳng định: "Những cống hiến, hoạt động của Vũ Đình Long đã góp phần tạo nên diện mạo văn học Việt Nam thời kỳ 1930-1945". Đặc biệt tờ Tiểu thuyết Thứ Bảy đã trở thành bà đỡ mát tay cho nhiều đỉnh cao văn chương, nghệ thuật ra đời vào những năm 30, 40 của thế kỷ trước.
Vũ Đình Long trút hơi thở cuối cùng ngày 14-8-1960, trong chính ngôi nhà và cũng là trụ sở nhà in Tân Dân lừng danh một thời, 93 Hàng Bông, Hà Nội. Cuối năm 2010, hội thảo về nhà văn hóa, kịch tác gia đầu tiên của Việt Nam Vũ Đình Long, do Hội Nhà văn Việt Nam và Quỹ văn hóa Phan Châu Trinh tổ chức tại Hà Nội. Tại hội thảo cũng lần đầu tiên Tuyển tập Kịch Vũ Đình Long được ra mắt.
Để có thể có đầy đủ các tác phẩm kịch của ông; là sự kỳ công sưu tầm tại cơ quan lưu trữ trung ương, thư viện quốc gia và nhiều nguồn khác của cô con dâu người Nga Natasha. Hội thảo cũng thêm một lần nữa đánh giá và khẳng định vai trò và những đóng góp của Vũ Đình Long trong sự nghiệp sân khấu, văn hóa, văn học, báo chí, xuất bản Việt Nam.
