Năm 2012, Tổng thống Nga Vladimir Putin tuyên bố rằng phát triển kinh tế vùng Viễn Đông là “ưu tiên quốc gia của toàn thế kỷ 21”.
Chính sách “xoay trục sang phía Đông” của ông nhằm phát triển sườn phía Đông rộng lớn, giàu tài nguyên của Nga, có đường biên giới dài 4.000 km với Trung Quốc, đồng thời khai thác tiềm năng kinh tế của châu Á.
Bắc Kinh và Matxcơva coi mối quan hệ đối tác cùng có lợi trong khu vực và Hội đồng Nhà nước Trung Quốc đã mô tả Viễn Đông là động lực thúc đẩy tăng trưởng khu vực, trích dẫn mối liên hệ trực tiếp giữa tỉnh Hắc Long Giang ở phía Đông Bắc với khu vực Amur và khu tự trị Do Thái của Nga.
Đây cũng là một phần của Con đường Tơ lụa vùng Cực và có nhiều kỳ vọng rằng việc phát triển cảng dọc theo bờ biển Bắc Cực sẽ giải phóng tiềm năng kinh tế của Đông Bắc Á.
Với việc Nga đang chịu các lệnh trừng phạt của phương Tây vì cuộc tấn công Ukraine, giới quan sát đang chú ý đến những hỗ trợ kinh tế mà Trung Quốc sẵn sàng dành cho đối tác chiến lược của mình.
Mặc dù đã lên kế hoạch từ lâu, nhưng liệu phát triển vùng Viễn Đông là một cách mà nền kinh tế số 2 thế giới có thể giúp bù đắp sự cô lập về kinh tế mà Nga ngày càng lún sâu?
Nguồn gốc của sự hợp tác Trung - Nga ở Viễn Đông là gì?
Trước khi trở lại làm Tổng thống Nga vào năm 2012, ông Putin đã tuyên bố vùng Viễn Đông phải đón được “luồng gió Trung Quốc” trên cánh buồm kinh tế của mình. Kể từ đó, ông đã tìm kiếm sự giúp đỡ của Trung Quốc để thúc đẩy thương mại và đầu tư trong khu vực.
Đường biên giới chung giữa hai nước giàu tài nguyên thiên nhiên như khí đốt tự nhiên, vàng, than đá, kim cương, gỗ và hải sản. Với việc xây dựng Đường sắt xuyên Siberia vào cuối thế kỷ 19, nó cũng đóng vai trò là trung tâm trung chuyển giữa Châu Á và Châu Âu.
Kết hợp với định hướng quốc gia của ông Putin, hơn một chục “khu vực phát triển ưu tiên” ở Viễn Đông đã được thành lập, nơi cung cấp cho các nhà đầu tư nước ngoài thuế và chi phí tiện ích thấp hơn khi họ xây dựng các cơ sở sản xuất trong khu vực.
Năm 2018, Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình đã đến thăm cảng Viễn Đông Vladivostok. Nga và Trung Quốc đã ký một lộ trình hợp tác kéo dài 6 năm với một danh sách các dự án đầu tư được khuyến nghị trong các lĩnh vực như nông nghiệp, du lịch và cơ sở hạ tầng giao thông.
Trong cuộc gặp với ông Putin bên lề Diễn đàn Kinh tế Phương Đông lần thứ tư, ông Tập cho biết cả hai nước cần tăng cường sức mạnh tổng hợp của Sáng kiến Vành đai và Con đường và Liên minh Kinh tế Á-Âu.
Ông cho rằng cần mở rộng hợp tác trong các lĩnh vực như năng lượng, nông nghiệp, đổi mới khoa học công nghệ và tài chính, đồng thời tăng cường hợp tác nghiên cứu và phát triển khoa học và công nghệ tiên tiến.
Ông Tập cũng nói rằng Trung Quốc và Nga kiên định ủng hộ lẫn nhau trong việc theo đuổi các con đường phát triển phù hợp với điều kiện quốc gia tương ứng.
Một số dự án chung lớn ở Viễn Đông là gì?
Theo đài truyền hình nhà nước Trung Quốc CGTN, một quỹ đầu tư Nga-Trung được thành lập vào năm 2012 để cung cấp khoản tài chính lên tới 724 triệu USD cho sự phát triển của vùng Đông Bắc Trung Quốc và vùng Viễn Đông.
Vào năm 2019, Nga và Trung Quốc đã hoàn thành việc xây dựng cây cầu dài 1.080 mét bắc qua sông Amur, nối hai thành phố Blagoveshchensk và Heihe.
Vào tháng 12 năm đó, Nga đã khởi động đường ống dẫn khí đốt tự nhiên Power of Siberia trị giá 55 tỷ USD đến Trung Quốc. Dự án này đại diện cho đường ống dẫn khí đốt đầu tiên giữa hai nước và là một phần của hợp đồng trị giá 400 tỷ USD được ký năm 2014 để cung cấp khí đốt Nga cho Trung Quốc trong 30 năm.
Vào năm 2021, các quốc gia đã hoàn thành việc xây dựng một dự án lớn khác trên sông Amur: một cây cầu đường sắt dài 2.200 mét giữa Nizhneleninskoye và Tongjiang.
Công ty chế biến thực phẩm thuộc sở hữu nhà nước của Trung Quốc COFCO và STO Express cũng đã được khai thác để phát triển các doanh nghiệp nông nghiệp và thương mại điện tử trong khu vực.
Dmitry Shlapentokh, Phó Giáo sư tại Đại học Indiana South Bend, cho biết hầu hết các khoản đầu tư giữa Trung Quốc và Nga ở Viễn Đông xoay quanh việc khai thác các nguyên liệu thô như gỗ, khí đốt và dầu, và đầu tư tư nhân ít phổ biến hơn.
Gaye Christoffersen, cựu Giáo sư tại Trung tâm Hopkins-Nam Kinh của Đại học Nam Kinh, cho biết gần đây Nga đã khuyến khích các nhà đầu tư Trung Quốc bỏ tiền của họ vào phát triển công nghệ cao hơn là khai thác nguyên liệu thô.
Viễn Đông quan trọng như thế nào đối với nền kinh tế của Nga và Trung Quốc?
Trung Quốc là đối tác thương mại lớn nhất của Viễn Đông, vượt qua Hàn Quốc và Nhật Bản trong những năm gần đây.
Kim ngạch thương mại giữa khu vực và Trung Quốc là 13,8 tỷ USD vào năm ngoái, tăng 28,1% so với năm 2020, theo Bộ Phát triển vùng Viễn Đông và Bắc Cực của Nga.
Tính đến năm ngoái, các nhà đầu tư Trung Quốc đang ủng hộ 58 dự án với tổng trị giá 2,4 tỷ USD trên các lãnh thổ ưu tiên phát triển, trong khi một số lượng lớn thương nhân Trung Quốc hoạt động tại cảng tự do Vladivostok.
Bộ này trước đó đã tuyên bố rằng Trung Quốc chiếm 73% tổng vốn đầu tư nước ngoài vào Viễn Đông
Theo Christoffersen, vùng Viễn Đông chiếm khoảng 10% tổng kim ngạch thương mại và kinh tế giữa Nga và Trung Quốc.
Tại sao Trung Quốc quan tâm đến việc đầu tư vào vùng Viễn Đông của Nga?
Phát triển vùng Viễn Đông có thể giúp tăng trưởng kinh tế ở các tỉnh Đông Bắc đang gặp khó khăn của Trung Quốc, được gọi là "vành đai rỉ sét". Họ đang tìm kiếm sự hợp tác song phương với khả năng tiếp cận các cảng biển an toàn và dễ dàng phục hồi nền kinh tế của họ.
Nhìn rộng hơn, sự phát triển của khu vực sẽ giúp Con đường Tơ lụa ở Cực hình thành, nhằm mở ra một tuyến đường thương mại mới giữa Trung Quốc và các nước Bắc Âu.
Vào năm 2018, Alexander Galushka, cựu Bộ trưởng Phát triển vùng Viễn Đông của Nga, cho biết: “Vùng Viễn Đông của Nga tiếp giáp với các tỉnh phía Đông Bắc của Trung Quốc, nhưng có hạn chế về cơ sở hạ tầng giao thông đường bộ. Cần có thêm cơ sở hạ tầng xuyên biên giới trên bộ để tận dụng tối đa lợi thế địa lý trong giao thương và buôn bán giữa hai khu vực”.
Mặc dù có những lợi ích kinh tế rõ ràng trong việc phát triển khu vực, nhưng cơ sở lý luận của Trung Quốc còn vượt ra ngoài nền kinh tế.
Shlapentokh cho biết sự tham gia của Trung Quốc với vùng Viễn Đông chủ yếu là do mong muốn bảo vệ biên giới phía Bắc của họ và mua được nguồn cung cấp khí đốt và nguyên liệu thô giá rẻ.
Shlapentokh nói: “Đó là về phát triển cơ sở hạ tầng trong khuôn khổ dự án con đường tơ lụa. Và nhiều hơn về các mối quan tâm địa chính trị. Tư duy chiến lược dài hạn của Trung Quốc là tăng cường sự thống trị toàn cầu bằng lợi nhuận”.
Ông nói thêm rằng Trung Quốc cũng đang muốn tìm cách mở rộng việc sử dụng đồng nhân dân tệ để thay thế đồng đô la Mỹ.
