Sát cánh với chủ nhà Trung Quốc, Thủ tướng Lý Khắc Cường, tại Đại lễ đường Nhân dân ở Bắc Kinh, ông Van Rompuy cho biết: “Các vấn đề thương mại và đầu tư vẫn ở mức cao trong chương trình nghị sự của chúng tôi và chúng tôi đã đạt được một bước tiến đáng kể bằng cách khởi động các cuộc đàm phán về đầu tư hợp đồng.”
“Một sân chơi bình đẳng, minh bạch và tin tưởng vào pháp quyền là điều cần thiết cho cả hai bên để kinh doanh phát triển.”
2013 là năm khởi động đàm phán
Xét cho cùng, các mục tiêu trong năm 2013 là khiêm tốn - giảm các rào cản đầu tư và sự không chắc chắn về pháp lý mà các công ty châu Âu ở Trung Quốc phải đối mặt và thúc đẩy thương mại hai chiều lên 1 nghìn tỷ USD vào năm 2020.
Ít ai biết rằng sẽ mất bảy năm và 35 vòng đàm phán để hoàn tất một thỏa thuận, ngay cả ông Barroso và ông Van Rompuy và cả hai đều từ chức một năm sau đó.
Nhưng năm 2013 là một kỷ nguyên khác. Bảy năm trước, ít người có thể đặt câu hỏi về khả năng phục hồi của liên minh xuyên Đại Tây Dương giữa Hoa Kỳ và EU, và bất kỳ cuộc nói chuyện nào về một cuộc chiến tranh lạnh mới giữa Trung Quốc và Hoa Kỳ sẽ bị bác bỏ như một tin đồn.
Nhanh chóng đến 1-2021 và thế giới đang bị chia rẽ và phân cực sâu sắc. Cả Châu Âu và Hoa Kỳ đều đang phải chiến đấu với đại dịch. Ngân hàng Thế giới ước tính sản lượng thế giới toàn cầu giảm 5,2% vào năm 2020 - mức tồi tệ nhất kể từ Thế chiến II - mặc dù Trung Quốc đã kiểm soát được một số mức tăng trưởng.
Trong bối cảnh ảm đạm như vậy, không có gì ngạc nhiên khi các nhà lãnh đạo EU và Trung Quốc đã nhanh chóng ăn mừng việc ký kết thỏa thuận mang tính bước ngoặt - chính thức được gọi là Thỏa thuận Toàn diện về Đầu tư (CAI). Mặc dù theo các nhà phê bình, đây có thể là một chiến thắng mang tính biểu tượng cho Bắc Kinh nhưng Brussels lại có rất ít chiến thắng.
“Chủ tịch Tập Cận Bình và các nhà lãnh đạo châu Âu đã cùng thông báo hoàn tất các cuộc đàm phán về CAI” - Bộ trưởng Ngoại giao Trung Quốc Vương Nghị cho biết trong một đánh giá cuối năm được công bố vào cuối tuần trước.
“Điều này không chỉ tạo động lực lớn cho hợp tác Trung-Âu mà còn là một tin tuyệt vời cho nền kinh tế thế giới đang suy thoái”.
Thời đại mới nổi cho Bắc Kinh?
Các chuyên gia nhìn chung đồng ý rằng Bắc Kinh đã nổi lên như một người chiến thắng lớn hơn, nhưng các ý kiến khác nhau về tầm quan trọng của TQ đối với các nền kinh tế phương Tây và ý nghĩa của phương Tây đối với sự phục hồi kinh tế của Trung Quốc sau đại dịch và tham vọng toàn cầu của họ trước sự phản kháng của quốc tế.
Sourabh Gupta, thành viên cấp cao tại Viện Nghiên cứu Trung - Mỹ ở Washington, mô tả thỏa thuận này là một cột mốc quan trọng.
Ông nói: “Đối với Trung Quốc, đây là hiệp định kinh tế quan trọng nhất, về địa kinh tế, địa chính trị cũng như từ góc độ kinh tế rộng lớn, kể từ khi nước này ký kết Nghị định thư gia nhập Tổ chức Thương mại Thế giới năm 2001.
“Nó sẽ được ghi nhớ trong tương lai như một công cụ kinh tế có ý nghĩa nhất mà Trung Quốc đã ký kết trong giai đoạn cải cách và mở cửa thứ hai”.
Wu Xinbo, giám đốc Trung tâm Nghiên cứu Châu Mỹ tại Đại học Phúc Đán ở Thượng Hải, cho biết việc đảm bảo thỏa thuận với EU đã đưa Trung Quốc vào một “vị thế bất khả xâm phạm” và giúp ngăn chặn Trung Quốc khỏi nỗ lực loại trừ Trung Quốc khỏi thương mại và đầu tư toàn cầu.
Ông nói: “Thỏa thuận này sẽ làm sâu sắc thêm mối quan hệ kinh tế giữa Trung Quốc và EU, trong đó đàm phán một hiệp định thương mại tự do là bước tiếp theo được mong đợi.
“Và nó cũng sẽ cản trở kế hoạch của Hoa Kỳ trong việc bắt tay với châu Âu và cô lập Trung Quốc khỏi tương lai toàn cầu hóa”.
Ding Chun, giám đốc Trung tâm Nghiên cứu Châu Âu tại Đại học Fudan, đồng ý rằng thỏa thuận không chỉ là một thỏa thuận đầu tư.
“Đó là một thỏa thuận toàn diện, không chỉ giới hạn trong lĩnh vực đầu tư mà còn bao gồm cả phát triển bền vững, môi trường và quyền lao động. Nó sẽ thúc đẩy Trung Quốc nâng cấp và cải thiện các thỏa thuận thể chế của mình, đồng thời sẽ thúc đẩy nước này hướng tới các thỏa thuận cấp cao hơn, tiêu chuẩn cao hơn cho các FTA trong tương lai và các thỏa thuận khác, ”ông nói.
Bước đi nước rút của Brussels vào cuối năm 2020
Nhưng một số nhà quan sát đã đặt câu hỏi về sự khôn ngoan của Brussels trong việc gấp rút mọi thứ sau những cánh cửa đóng kín trước cuối năm, và chỉ vài tuần trước lễ nhậm chức của tổng thống đắc cử Mỹ Joe Biden.
Một số người nói rằng thỏa thuận này là quá sớm và có thể phải trả giá bằng việc khởi động lại liên minh xuyên Đại Tây Dương mà ông Biden đã coi là ưu tiên trong cách tiếp cận đa phương của mình để chống lại Trung Quốc.
George Magnus, một cộng sự nghiên cứu tại Trung tâm Trung Quốc của Đại học Oxford, cho biết EU dường như đã thừa nhận đòn bẩy.
Thỏa thuận không có khả năng trở thành nền tảng cho việc làm sâu sắc hơn quan hệ EU-Trung Quốc hoặc thậm chí mở đường cho một thỏa thuận thương mại tự do, nhưng đó là một động thái tốt cho Trung Quốc “mà không cần phải nhượng bộ lớn về mặt thương mại hoặc bất kỳ tiêu chuẩn lao động nào và các quyền mà EU thường rất mạnh mẽ về quyền ”.
Theo Gal Luft, đồng giám đốc Viện Phân tích An ninh Toàn cầu, một tổ chức tư vấn ở Washington, động thái của EU là một nỗ lực có chủ ý nhằm tận dụng khoảng trống quyền lực ở Mỹ.
Ông nói: “Điều này cho thấy EU, mặc dù nghi ngờ về hành vi và chính sách của Trung Quốc, vẫn muốn duy trì vai trò độc lập và không muốn bị lôi kéo vào cuộc tranh giành quyền lực giữa Mỹ và Trung Quốc”.
Thỏa thuận rõ ràng đã khiến cả chính quyền sắp mãn nhiệm của Tổng thống Donald Trump và nhóm Biden khó chịu. Jake Sullivan, ứng cử viên cố vấn an ninh quốc gia của ông Biden, kêu gọi “tham vấn sớm với các đối tác châu Âu của chúng tôi về những lo ngại chung của chúng tôi về các hoạt động kinh tế của Trung Quốc”, trong khi phó cố vấn an ninh quốc gia của TT Trump, Matt Pottinger, chỉ trích các nhà lãnh đạo châu Âu vì đã cam kết tôn vinh lao động của Bắc Kinh quyền theo mệnh giá, “trong khi nó tiếp tục xây dựng các nhà máy hàng triệu feet vuông cho lao động cưỡng bức ở Tân Cương”.
Một tài liệu của EU do SCMP xem đã xác nhận rằng các nhà lãnh đạo châu Âu đã nhận thức được những hậu quả có thể xảy ra của thỏa thuận đối với quan hệ với chính quyền mới của Hoa Kỳ. Nhưng nó khẳng định rằng thỏa thuận “sẽ không ảnh hưởng đến cam kết của chúng tôi đối với hợp tác xuyên Đại Tây Dương, điều này sẽ rất cần thiết để giải quyết một số thách thức do Trung Quốc tạo ra”.
Ông Ding nói: “Thỏa thuận này đạt được sự cân bằng hơn cho EU với Trung Quốc và sẽ giúp họ rảnh tay hơn khi đàm phán với Hoa Kỳ. CAI sẽ giúp tạo cơ hội cho kỷ nguyên thương mại thế giới ‘hậu Trump’, đó là sự hợp tác nhiều hơn giữa các nền kinh tế lớn trên thế giới.”
Theo quan điểm của EU, EU cũng có những thách thức riêng. Ngoài Brexit và bất hòa xuyên Đại Tây Dương, nó đang cố gắng xác định lại chính mình trên trường toàn cầu, với các quốc gia thành viên cân bằng giữa mong muốn tự chủ chiến lược và nhu cầu bảo vệ lợi ích và giá trị chung của họ.
EU lần đầu tiên đề xuất hiệp ước đầu tư vào năm 2012 và hai bên chính thức bắt đầu đàm phán vào 1-2014. Nó sẽ thay thế 26 hiệp ước đầu tư hiện có giữa Trung Quốc và 27 nước thành viên EU.
Ai được lợi từ cuộc đàm phán TQ-EU?
Theo Justyna Szczudlik, một chuyên gia về Trung Quốc và là người đứng đầu chương trình Châu Á - Thái Bình Dương tại Viện Các vấn đề Quốc tế Ba Lan, các cuộc đàm phán phần lớn được thúc đẩy bởi các nền kinh tế lớn của EU, đặc biệt là Pháp và Đức “phụ thuộc quá nhiều vào thị trường Trung Quốc” và sẽ có lợi cho hầu hết từ thỏa thuận.
Bà nói các nước châu Âu nhỏ hơn không có lợi ích kinh tế lớn ở thị trường Trung Quốc đã bị bỏ rơi phần lớn.
“Quá trình đàm phán không minh bạch và có vẻ như các quốc gia thành viên không biết chính xác những gì bên trong thỏa thuận.”
Bà Szczudlik mô tả thỏa thuận này là kiệt tác ngoại giao của Trung Quốc. Bà nói: “Người chiến thắng thực sự là Trung Quốc, không phải EU, ngay cả khi các cam kết / nhượng bộ mà Trung Quốc đã hứa cuối cùng sẽ đạt được.”
Cả hai bên, đặc biệt là Trung Quốc và Thủ tướng Đức Angela Merkel, đã thể hiện sự nhiệt tình bất thường trong những tuần gần đây để hoàn tất các cuộc đàm phán trước khi Đức kết thúc nhiệm kỳ chủ tịch EU vào 31-12.
“Tiến bộ bất ngờ do Trung Quốc dẫn đầu về CAI xuất hiện vào giữa tháng 12 có nền tảng chính trị, nhằm thể hiện sức mạnh của Trung Quốc trong việc làm suy yếu chính sách sắc bén gần đây của EU đối với Trung Quốc và tránh hợp tác xuyên Đại Tây Dương đối với Trung Quốc, lưu ý rằng chính quyền Biden sắp tới đã sẵn sàng tăng cường quan hệ với EU.”
Shi Yinhong, giáo sư về quan hệ quốc tế tại Đại học Renmin ở Bắc Kinh, cho biết vẫn phải xem Trung Quốc sẽ nhận được gì từ thỏa thuận hoặc đề nghị với EU.
Theo thỏa thuận, Trung Quốc đã cam kết theo đuổi việc phê chuẩn các hiệp ước quốc tế về lao động cưỡng bức, vốn được cho là một trong những trở ngại cuối cùng trong các cuộc đàm phán. Tuy nhiên, các quan chức châu Âu, bao gồm cả Chủ tịch Ủy ban châu Âu Ursula von der Leyen, ca ngợi lời hứa của Bắc Kinh sẽ “nỗ lực liên tục và bền vững” để phê chuẩn công ước của Tổ chức Lao động Quốc tế (ILO) về lao động cưỡng bức là một bước đột phá và là một “kết quả chưa từng có”.
Trung Quốc và Mỹ là một trong số chín trong số 187 quốc gia thành viên ILO vẫn chưa phê chuẩn hiệp ước. Ông Luft cho biết thỏa thuận EU-Trung Quốc cũng đặt ra vấn đề về hình ảnh cho Mỹ, khi Washington đang dẫn đầu một chiến dịch toàn cầu chống lao động cưỡng bức ở Tân Cương và Tây Tạng.
Philippe Le Corre, một thành viên không thường trú trong các chương trình Châu Âu và Châu Á tại Carnegie Endowment for International Peace ở Washington, cũng hoài nghi về những lời hứa của Trung Quốc.
“Tôi nghi ngờ rằng Trung Quốc sẽ không bao giờ tuân thủ các công ước của ILO nhưng EU đã ký một thỏa thuận thương mại với các nước như Việt Nam, nơi họ đã cố gắng thúc đẩy họ áp dụng các công ước đó. Không có gì bắt buộc ở đó.”
Ông Luft nói trong bối cảnh của Brexit, châu Âu “không chính xác là một mô hình tuân thủ”.
Mặc dù hồ sơ của Trung Quốc về việc thực hiện các cam kết đã được kiểm chứng, nhưng “cả hai bên sẽ phải giữ chân nhau trên ngọn lửa và kiên quyết thực hiện nghiêm ngặt hơn”.
